Morgunblaðið - 06.05.2001, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 6. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í SILFRINU á
sunnudag var vitnað
til ummæla minna
þess efnis að Davíð
Oddsson væri klass-
ískur kommúnistaleið-
togi. Eitthvað fóru
þau fyrir brjóstið á
hirðinni í veislunni og
því ekkert sjálfsagð-
ara en fara í gegnum
skilgreiningaratriðin
þar um lið fyrir lið.
Skilgreiningaratriði
um kommúnistaleið-
toga er að fyrst og
fremst keppa þeir að
alræði flokksins og
fyrir því markmiði víkur allt annað
enda helgar tilgangurinn meðalið.
Þótt hugtakið kommúnistaleiðtogi
sé hér notað kenna slíkir forystu-
menn sig við þá stefnu sem hentar
og þann flokk sem fýsilegastur er
til valda hverju sinni, eins og
dæmin sýndu við hrun kommún-
ismans í A-Evrópu og sömu menn
héldu völdum undir nýjum merkj-
um.
Vísast verður ekki deilt um að
alræðismarkmiðið sé kjarni stjórn-
málastarfs Davíðs.
Kommúnistaleiðtogar, í þessum
skilningi, eiga margt sameiginlegt.
Þar ber fyrst að nefna að þeir
brjóta á bak aftur alla andstöðu og
andóf innan flokks af „einurð og
festu“.
Í annan stað einkennir þá að
þeir sýna svo takmarkalaust of-
beldi í umræðu, að mál sem þeim
eru ekki að skapi eru ekki á dag-
skrá og fást ekki rædd. Af dæmum
um þetta hérlendis er nærtækust
afstaða forsætisráðherra til Evr-
ópuumræðunnar.
I þriðja lagi er höfuðatriði al-
ræðisins að ríkisvaldið sé eitt.
Ekki hafa ráðamenn hér þurft að
hafa áhyggjur af sjálfstæðistil-
burðum löggjafarvaldins eða
dómskerfisins fyrr en nýverið að
Hæstiréttur gerði virðingarverðar
tilraunir til sjálfstæðis. Óþarft ætti
að vera að rekja hvernig það hefur
miskunnarlaust verið brotið á bak
aftur, svo mjög sem um það var
fjallað. En síðasti þáttur þeirrar
sögu hefur legið í þagnargildi.
Eftir öryrkjadóm Hæstaréttar
hótaði forsætisráðherra nýjum
lögum um Hæstarétt. Skömmu
síðar sendi forseti réttarins Al-
þingi bréf og endurútskýrði álit
réttarins. Í þakklætisskyni hefur
forsætisráðherra fallið frá því að
þjarma að réttinum með nýjum
lögum, en eflaust svæft það í
nefnd. Um þessa augljósu kúgun
og umbun Hæstaréttar hefur það
sem í lýðræðisríkjum er nefnt
fjórða valdið, fjölmiðlarnir, vand-
lega þagað, enda er valdið hér eitt
og aðeins eitt.
Í fjórða lagi er undirstaða
flokksræðisins að frama í atvinnu-
málum eiga menn undir flokknum.
Og enn í dag er purrkunarlaust
ráðið til starfa eftir flokkslínum en
ekki færni. Og þó aldrei eins og
þegar formaðurinn stjórnaði einu
stærsta atvinnufyrirtæki landsins,
Reykjavíkurborg.
Sannleiksmálaráðuneytið
Í fimmta lagi hundsa þeir það
grundvallaratriði upplýsingarinnar
að embættismenn megi hafa sjálf-
stæðar skoðanir. Segi embættis-
menn ekki það sem sannleiksmála-
ráðuneytið telur rétt eru störf
þeirra og stofnanir lagðar niður,
eins og ferskt dæmi um Þjóðhags-
stofnun sýnir. Með þeim hætti er
agavaldi óttans haldið yfir stjórn-
kerfinu.
Í sjötta lagi setur flokkurinn
kommisara sína í lykilstöður í öll-
um helstu geirum
samfélagsins. Þannig
er framkvæmdastjóri
atvinnurekendanna
gerður að forstjóra
fjarskiptamála, vara-
formaðurinn að for-
stjóra orkumála,
framkvæmdastjóri
flokksins formaður
bankaráðsins, út-
varpsréttarnefndar-
innar og stjórnarmað-
ur í „Frjálsri“ fjöl-
miðlun og borgar-
stjóri flokksins gerður
að útvarpsstjóranum,
svo aðeins séu nokkur
dæmi nefnd um það sem á Ítalíu
heitir mafíustarfsemi, í A-Evrópu
pólitísk spilling, en á Íslandi
stjórnsýsla. Jafnvel í veikburða
lýðræðisríkjum A-Evrópu hafa
pólitískar ráðningar útvarpsstjóra
leitt til óeirða.
Í sjöunda lagi eiga þeir sameig-
inlega minnisvarðahefðina. Hana
einkennir takmarkalaust örlæti á
fé annarra. Einkum er þeim lagið
að reisa um minningu sína veislu-
hallir. Sem er viðeigandi því hitt
samkenni þeirra fléttast við það,
sem er að stundum keyrir veislu-
gleðin úr hófi fram.
Í áttunda lagi nýtir flokkurinn
auð og völd ríkisins til áhrifa í at-
vinnulífinu. Við það vald fær eng-
inn keppt á markaði. Þannig hefur
Davíð breytt ríkisfyrirtækjum í
hlutafélög og sent þau síðan út af
örkinni til að kaupa upp einkafyr-
irtæki. Kaup Landssímans á hug-
búnaðarfyrirtækjum, Landsbank-
ans á VÍS og Íslenskra aðal-
verktaka á einkafyrirtækjum í
byggingariðnaði eru skýr dæmi
um þetta. Agavald flokksins á at-
vinnulífinu er með þessu styrkt,
enda vita menn hvað til síns friðar
heyrir þegar pólitískir kommisarar
fara um markaðinn með óendan-
legar heimildir um ráðstöfun úr
opinberum sjóðum. Því valdi er
vissara að hlýðnast.
Sölufélögin
Hið níunda ber að nefna sem er
sú sannfæring þessara miðstýring-
arafla að best sé málum fyrirkom-
ið þannig að einn til tveir aðilar
ráði hverri atvinnugrein, svo þar
megi skipulag og áætlunarbúskap-
ur blómgast í hverskyns sölufélög-
um, enda sé tvímælalaus óhag-
kvæmni fólgin í margkeppni á
markaði.
Í tíunda lagi er sameiginleg að-
ferðafræði við einkavæðingu. Valdi
ríkisins er beitt til að kaupa upp
samkeppni. Stjórnendum, ráðnum
eftir flokksskírteinum, er raðað í
stjórnunarstöður og við söluna
tryggt að réttir aðilar eignist, þ.e.
að tryggt sé að stjórnunarteymi
flokksins haldi völdum. Reyni
óæskilegir aðilar að kaupa er öllu
afli ríkisins beitt til að varna því,
eins og nýleg dæmi eru um úr sölu
FBA.
Í ellefta lagi er ástin á málm-
bræðslum og stórvirkjanaþráin
óháð öllum umhverfissjónarmið-
um. Þótt þessi kommúnistahefð
virðist vera tilviljun er svo ekki ef
betur er að gáð. Hún afhjúpar ein-
faldlega að hvað sem líður orðum
manna trúa þeir því ekki að at-
vinnulíf og einkaframtak geti stað-
ið undir hagvexti. Heldur verði að
koma til stórfelldar framkvæmdir
stóra bróður svo að hjól sam-
félagsins haldi áfram að snúast.
Þá eru miðstýringarákvarðanir
um flutning ríkisfyrirtækja út á
land, til að varna búferlaflutning-
um óþægilega líkar ófáum átökum
kommúnistaleiðtoga í Kína og Sov-
étríkjunum til að halda eða stofna
til byggðar á afskekktum svæðum.
Hver sá sem hefur lesið Orwell
veit sem er að höfuðeinkenni
flokksræðisins er að segja hvítt
svart og komast upp með það. Allt
hefur þetta verið rekið undir þeim
formerkjum að verið væri að
draga úr umsvifum hins opinbera.
Staðreyndin er hins vegar sú að
frá því árið 1991 hafa umsvif hins
opinbera aukist úr 33% af lands-
framleiðslu í 39%.
Vegna þess að fjölmiðlarnir okk-
ar lögðust í djúpsálarlegar pæl-
ingar á sálarlífi leiðtogans með
goðsagnakenndum vísunum á borð
við „hinn fátæki karlsson er braust
til konungdæmis“ og „hið við-
kvæma skáld er þolir illa gagn-
rýni“ er rétt að minna á lunderni
þessara leiðtoga. Rétt eins og
harðstjórar á heimili er það leikur
þeirra að enginn veit hvort hann
verður núna elskulegri og
skemmtilegri en aðrir menn eða
öskureiður og heiftrækinn. Og í
óvissunni um hvort er felst óttinn.
Nýlenduþjóð?
Nú nenni ég ekki að telja leng-
ur. Afmælið sjálft er órækastur
vitnisburður um flokksræði okkar
og persónudýrkun. Valdaafmæli
eru einfaldlega samkvæmt skil-
greiningu haldin í flokksræðisríkj-
um. Og enn er það svo um þýlyndi
okkar að þrátt fyrir einokunar-
verslunina fögnum við afmæli
kóngsins og léti hann svo lítið að
koma við gæfum við honum okkar
besta hest.
Nú er það svo að flokksræði er
ekki alslæmt, nema fyrir frjáls-
borna menn. Víst höfum við notið
svipaðrar kaupmáttaraukningar og
á Vesturlöndum almennt, en und-
irstaða verðmætasköpunarinnar er
framleiðni.
Hún er enn á Íslandi einhver hin
lægsta á Vesturlöndum og hefur
ekki aukist í góðærinu. Undirstaða
velferðarsamfélagsins er menntun-
in og skv. skýrslu OECD vermum
við botninn í þeim málaflokki. En
um þau grundvallaratriði er ekki
umræða. Við erum einfaldlega of
upptekin af umræðu um valdið
sjálft og vegsemd þess.
Stundum er hollt að horfa utan
frá. Í sunnudagsblaði gæti birst
svohljóðandi frétt: „Ríkisrekinn
klámiðnaður flokksgæðinga. Í
xlandi gerði forsætisráðherra
kosningastjóra sinn að forstjóra
Breiðvarps ríkisins. Sá hefur hafið
sölu klámmynda um þetta dreifi-
kerfi ríkisins. Er þessi ráðstöfun
varin með því að klámefninu sé
dreift fyrir einkaaðila er fyrst og
fremst hafi gróða af því. Athygli
hefur þó vakið að einkaaðilar þess-
ir er græða á klámdreifingu ríks-
ins eru frammámenn í stjórnar-
flokknum.“
Góðlátlega myndum við hlæja að
þessu bananalýðveldi, siðferðilegu
gjaldþroti þess og pólitískri spill-
ingu og hafa í flimtingum í heita
pottinum. Verst að við getum það
ekki. Því í þessu lýðveldi þorir
enginn að segja fréttina. Því það
er lýðveldið okkar.
KLASSÍSKUR KOMM-
ÚNISTALEIÐTOGI
Helgi Hjörvar
En nú er það svo, segir
Helgi Hjörvar, að
flokksræði er ekki al-
slæmt, nema fyrir
frjálsborna menn.
Höfundur er forseti borgarstjórnar
Reykjavíkur.
F
lestir þeirra sem tóku
þátt í mótmælaað-
gerðum gegn hnatt-
væðingu og auknu
svigrúmi risafyr-
irtækja í Quebec-borg í Kanada
um þarsíðustu helgi voru náms-
menn. Þeir komu hvaðanæva,
sennilega flestir frá Kanada, en
einnig frá Bandaríkjunum og öðr-
um Ameríkuríkjum. Þannig voru
þetta mótmælaaðgerðir með þeim
hætti sem er orðinn vel þekktur í
heiminum – mótmælaaðgerðir
námsmanna. Sennilega eru ekki
til í sögunni frægari mótmælaað-
gerðir en mótmæli námsmanna á
Tianamentorgi í Peking fyrir ekki
svo löngu.
En það var auðvitað grundvall-
armunur á Quebec-mótmælunum
og Tianamen-mótmælunum. Ann-
arsvegar voru námsmenn að
krefjast frelsis, en í hinu tilvikinu
voru þeir að því er virðist að mót-
mæla frelsi.
Enda var
tónninn í und-
irtektum
hefðbundinna
fjölmiðla
verulega frá-
brugðinn, og
talað um að aðgerðir stúdentanna
í Quebec hefðu truflað fund leið-
toga Ameríkuríkjanna. Stúdent-
arnir voru aukinheldur sagðir
vera andstæðingar frjálsra
heimsviðskipta.
Það er ljóst hvar samúðin ligg-
ur, því sá sem fær einkunnina
andstæðingur frelsis á ekki upp á
pallborðið. Þetta er stimpill sem
jafngildir því að vera sagður and-
stæðingur lýðræðis og þar með
ekki viðræðuhæfur.
En raunveruleikinn er auðvitað
aldrei jafneinfaldur og fjölmiðlar
vilja vera láta. Margir þeirra
námsmanna sem voru í Quebec
um þarsíðustu helgi voru alls ekki
fyrst og fremst að hugsa um það
hvað frelsi er nú vont. Þeir voru
þarna af því að þeim finnst orðið
heldur lítið til koma lýðræðisins
sem þeir búa við. Það er að segja,
þeim finnst þeir ekki vera nógu
frjálsir. Þeir litu svo á að þeir
væru – þveröfugt við það sem
helstu fjölmiðlar heims greindu
frá – að berjast fyrir frelsi, og
gegn ofurvaldi. Það er að segja,
fyrir sömu gildum og námsmenn-
irnir á Tianamentorgi.
Á fundinum í Quebec komu
saman 34 leiðtogar Ameríkuríkja
(bæði suður-, norður- og mið-) til
að setja niður rammasamning um
fríverslunarbandalag „sem á að
ná pólanna á milli“ eins og það er
orðað í fréttatilkynningum. Að
mörgu leyti er þessi samningur
(sem á ensku hefur skammstöf-
unina FTAA) útfærsla á NAFTA,
sem er fríverslunarsamningur
milli ríkja N-Ameríku.
Forsenda þess frelsis sem
flestir íbúar hins vestræna heims
búa við er lýðræði. Og það var
einmitt lýðræði sem námsmönn-
unum á Tianamen var svo umhug-
að um að þeir fórnuðu sumir lífinu
fyrir það. Í Kína stendur lýðræð-
islegu frelsi ógn af ofurvaldi hins
opinbera – Kommúnistaflokksins
eina sem yfir öllu vakir. En getur
lýðræði einungis stafað ógn úr
þessari átt? Getur ekkert nema
hið opinbera ógnað lýðræðinu?
Það þarf ekki að útskýra ís-
lenska orðið „lýðræði“. Það segir
sig sjálft, eins og svo mörg önnur
íslensk orð. Hugmyndin um lýð-
ræði mun eiga ættir að rekja til
Forn-Grikklands, þar sem talað
var um „demos“, eða „fólk“, og
„kratein“, eða „að ráða“. (Sakar
ekki að geta þess að Plató var
ekki par hrifinn af lýðræði og
sagði að það þýddi í rauninni að
enginn réði.) Þess vegna heitir
þetta á flestum tungumálum
demókratí.
Það sem námsmennirnir sem
voru að mótmæla í Quebec höfðu
margir hverjir fyrst og fremst
áhyggjur af, var að þessu mik-
ilvæga lýðræði, sem er forsenda
frelsisins, stafaði ógn af ofurvaldi
– ekki hins opinbera eða einhvers
kommúnistaflokks – heldur risa-
fyrirtækja, sem með löggildingu
FTAA fengju enn aukið svigrúm
til að fara sínu fram án þess að
lýðræðislega kjörin yfirvöld í Am-
eríkuríkjunum fengju nokkuð um
það að segja.
Þegar lýðræðislega kjörnir
stjórnmálamenn verða að sitja og
standa eins og ráðamönnum stór-
fyrirtækja sýnist og hentar, þá
steðjar ógn að lýðræðinu. Íslend-
ingar fengu beinlínis að sjá þetta
gerast þegar Davíð Oddsson sat
eins og lítil nellika í hnappagati
Kára Stefánssonar þegar skrifað
var undir samninginn við Hoff-
man La Roche hérna um árið. Sí-
fellt aukið áhugaleysi almennings
um stjórnmál og kosningar stafar
fyrst og fremst af því, að fólk veit
orðið að stjórnmálamennirnir eru
ekki lengur þeir sem ráða. Að
þessir stjórnmálamenn hugsa nú-
orðið fyrst og fremst um að per-
formera – koma fram og leika
ráðamenn.
Það er þetta sem námsmenn-
irnir í Quebec voru flestir að mót-
mæla. Þeir eru ekki andstæð-
ingar frelsis og lýðræðis. Þeim er
í rauninni annt um lýðræði. En
þeir hafa gert sér grein fyrir því,
að „lýðræði“ ber að taka bók-
staflega, og að því stafar ekki
bara ógn af kínverskum komm-
únistaflokkum. Kínverskir ráða-
menn eru ekki lýðræðislega
kjörnir (hvað sem þeir sjálfir
segja). En yfirmenn vestrænna
stórfyrirtækja, sem hafa sífellt
meiri pólitísk völd, eru heldur
ekki lýðræðislega kjörnir.
Nú segir kannski einhver að
þetta sé misskilningur sem stafi
af því að gamla gríska hugmyndin
um lýðræði sé tekin of bók-
staflega. Auðvitað geti það aldrei
orðið raunin að lýðurinn fái sjálf-
ur að ráða í öllum málum. En
þetta eru nákvæmlega sömu rök
og kínversk yfirvöld bregða fyrir
sig, hvað eftir annað, þegar vest-
rænir stjórnmálamenn reyna að
vinna sér prik hjá kjósendum með
því að þykjast atyrða Kínverja
fyrir skort á lýðræði. Kínverj-
arnir segja þá föðurlega að maður
megi nú ekki vera of bókstaflegur
í túlkunum sínum – víst hafi þeir
lýðræði, það sé bara með þeirra
hætti.
Íslenska þýðingin á demokra-
tein er góð. Ekki bara vegna þess
að orðið er fallegt, heldur ekki
síður vegna þess að það minnir
mann sífellt á hvað það í rauninni
merkir. Að lýðurinn ráði. Og það
skiptir máli að lýðurinn fái að
ráða, og kannski er lýðræði eitt af
örfáum orðum sem full ástæða er
til að taka bókstaflega – ekki síst
á íslensku. Þegar fólk hættir að
taka þetta orð bókstaflega, þá er
einmitt hugmyndin sem það vísar
til komin í hættu.
Lýðræði á
hrakhólum
Í Kína stendur lýðræðislegu frelsi ógn af
ofurvaldi hins opinbera. En getur lýð-
ræði einungis stafað ógn úr þessari átt?
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kristjan@-
yorku.ca