Morgunblaðið - 20.08.2002, Blaðsíða 32

UMRÆÐAN
32 ÞRIÐJUDAGUR 20. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
egar langsoltnir
Eþíópíumenn í af-
skekktum byggðum
grípa til þess ör-
væntingarráðs að
borða útsæðið eða fella síðustu
nautgripina sér til matar hafa
þeir ákveðna afsökun fyrir þessu
háttalagi. Þeir eiga ekki kost á
öðru. Sem betur fer er orðið fá-
títt að eitthvað þessu líkt gerist í
heiminum, neyðaraðstoð á veg-
um alþjóðasamtaka og ríkja
berst yfirleitt nógu fljótt og
hungursneyð verður æ sjaldgæf-
ari. Þeir sem lenda í vanda geta
yfirleitt veitt sér þann munað að
hugsa til framtíðar, reyna að búa
í haginn.
Sumir forfeður okkar Íslend-
inga notuðu öldum saman þá ein-
földu aðferð við sauðfjárbúskap
að láta dýrin
sjá um sig
sjálf, að vísu
voru þau yf-
irleitt tekin í
hús yfir vet-
urinn en til
voru bændur sem beittu á „Guð
og gaddinn“ eins og það var
nefnt.
Stríðið við landið var blóðugt
og allir sem ferðast um hálendið
sjá enn sárin: Stanslaus upp-
blástur hefur skilað okkur kulda-
legri eyðimörk þar sem áður var
víða samfelldur gróður, jafnvel
nokkrar feimnar birkihríslur
innan um víðinn. Vonandi leyfist
hér að rifja upp sögusögn. Fyrir
nokkrum árum buðu samtök ís-
lenskra bænda erlendum
frammámanni úr atvinnugrein-
inni hingað til lands og var búist
við að hann og gestgjafarnir
myndu njóta þess að skiptast á
lífsreynslusögum og skála svolít-
ið. En þegar veslings maðurinn
hafði kynnt sér búskaparhætti
landsmanna og sambúð þeirra
við náttúruna sem þeir hafa gjör-
spillt með ofbeit varð gesturinn
fyrir slíku menningarsjokki að
hann kom vart upp orði. Hann
hélt heim þar sem hann fékk
vafalaust áfallahjálp. En hann
veit að minnsta kosti að óþarft er
að fara til þriðja heimsins ef
menn vilja sjá vinnubrögð ör-
væntingarinnar.
Eða græðginnar, ekki vegna
þess að ástæða sé til að halda að
sauðfjárrækt sé einhver upp-
spretta auðs. Hún er það ekki
hér á landi fremur en annars
staðar í heiminum. En þegar
haft er í huga hvað miklu er
fórnað fyrir hana þrátt fyrir of-
gnótt matar í landinu skyldi
maður ætla að annarleg gróða-
sjónarmið ráði ferðinni, einhvers
staðar lumi forríkir menn á
leyndu sauðagulli.
En síðustu árin hefur sauðfé
fækkað og þess vegna eygjum
við von um betri tíð. Þá verður
til dæmis ekki talið eðlilegt að
hagsmunir nokkurra háværra
tómstundabænda í Grindavík séu
látnir trompa vonir þeirra sem
reyna að bæta fyrir slæma með-
ferð forfeðranna á gróðrinum á
Reykjanesskaga. Líklega óttast
stjórnvöld að hungursneyð bresti
á í plássinu ef fjárbúskapur yrði
aflagður á svæðinu til að reyna
að ýta þar undir landgræðslu.
Flestir hafa einhvern tíma lent
í moldroki og sandbyl með upp-
tök á hálendinu. Og farið þá
ófögrum orðum um þá sem engu
eira og halda áfram að níðast á
landinu þótt hungursneyðin sé
löngu hætt að ógna þjóðinni, þótt
við vitum að þetta arðrán sé
ófyrirgefanleg heimska og
skammsýni. Sauðfjárbændur
eiga hins vegar svar í pokahorn-
inu. Þeir geta spurt hvort nokk-
uð sé að því að leyfa rollunum að
naga síðustu stráin á hálendinu
áður en gróðrinum þar sé drekkt
í nafni stóriðjunnar.
Þetta væri auðvitað ósvífni af
þeim vegna þess að ekki er ætl-
unin að drekkja öllu grænu
sunnan við Hofsjökul, aðeins
hluta af Þjórsárverum. En samt
er ekki hægt annað en velta því
fyrir sér hvort við getum virki-
lega leyft okkur að minnka enn
gróðurinn í landi sem er flakandi
í sárum eftir 1100 ára samfélag
við menn. Landslag sem er stór-
brotið en um leið þögul áminning
til okkar og allra manna um að
gæta hófs, storka ekki nátt-
úrunni. Við þurfum ekki að vera
afburðafólk til að skilja tölur sér-
fræðinganna. Þeir segja okkur
að allar mælingar sýni að sam-
felldur gróður á hálendinu láti
stöðugt undan síga þótt víða sé
verið að auka skógrækt á lág-
lendi. Og jafnframt að miklu erf-
iðara sé að endurheimta gróður
á hálendinu en annars staðar
vegna þess að aðstæður eru svo
óhagstæðar.
Kannski staldraði einhver
hrísbóndinn í gamla daga einu
sinni við, fór að hugsa um sög-
urnar sem afi hans og amma
höfðu sagt af því að áður hefði
verið miklu meira um gróið land
á afréttum. En hvað gat hann
gert við því? Hann varð að lifa og
þarna var enn hrís. Ekki gat
hann leyst vandann sem síðari
kynslóðir yrðu að kljást við,
hann hafði nóg með sig. En eig-
um við sem berjumst hetjulegri
örvæntingarbaráttu við hreyf-
ingarleysið og offituna að senda
okkar afkomendum þau skilaboð
inn í framtíðina að þriggja metra
lækkun á yfirborði virkjunarlóns
úr 578 metrum í 575 metra hefði
kippt fótunum undan lífi okkar í
landinu? Valdið landflótta?
Ósanngjarnt er að gera lítið úr
þeim vanda sem ráðamenn þjóð-
arinnar eru í. Þeir hafa varla
fremur en aðrir áhuga á því að
sjá síðustu gróðurtutlurnar á
fjöllum fjúka út í buskann og
þeir bölva líka auknu moldryk-
inu.
En ef þeir vilja fá mig til að
samþykkja með glöðu geði að
hundruðum gæsa verði bannað
að tjalda og enn verði, í nafni
framfaranna, sniðinn flipi af
gróðurhulunni finnst mér að þeir
verði að útskýra fyrir okkur öll-
um samhengið í því sem þeir eru
að gera. Jarðvegurinn sem fýkur
burt snýr ekki aftur, hann skilur
eftir sig eyðimörk. Verður reynt
að bæta fyrir tjónið sem fram-
kvæmdirnar valda, verður land-
græðsla á hálendinu aukin sem
því nemur eða jafnvel meira? Við
getum ekki sætt okkur við að
undirstaða framtíðarbyggðar í
landinu hljóti að byggjast á því
að gróðri verði endanlega eytt á
hálendinu. Við búum ekki í
Eþíópíu.
Gjörspillt
náttúra
Þeir hafa varla fremur en aðrir áhuga
á því að sjá síðustu gróðurtutlurnar á
fjöllum fjúka út í buskann og þeir bölva
líka auknu moldrykinu.
VIÐHORF
Eftir Kristján
Jónsson
kjon@mbl.is
ÁRLEGA berast
sérfræðingum mat-
vælasviðs Hollustu-
verndar ríkisins (Hvr)
og heilbrigðisfulltrú-
um hjá Heilbrigðiseft-
irliti sveitarfélaga
(Hes) fjöldi kvartana
er varða framleiðslu,
meðferð og dreifingu
matvæla. Þetta er að
sjálfsögðu fullkomlega
eðlilegt og í sjálfu sér
jákvætt að fá kvart-
anir af þessu tagi. Það
hlýtur þó að vera
markmið þeirra er
málefnið varðar að
kvartanir séu sem
fæstar.
Kvartanirnar eru jafn fjölbreyti-
legar og þær eru margar og berast
þær allt eins frá forsvarsmönnum
matvælafyrirtækja sem og frá
neytendum. Sumar kvartanir eru
þess eðlis að bregðast verður við
þeim með hraði svo öryggi mat-
væla á markaði sé tryggt. Aðrar
eru þannig að líta verður á þær
sem sérstök verkefni til skemmri
eða lengri tíma. Úrlausnir verk-
efnanna, sem eru bæði stór og
smá, birtast matvælafyrirtækjum
og neytendum á ýmsu formi. Oft
er um að ræða sérstakar áherslur
við framkvæmd eftirlits í matvæla-
fyrirtækjum, en einnig eru fjöl-
miðlar og internetið (t.d.
www.hollver.is) notuð til að miðla
upplýsingum og fræðsluefni um
bætta/góða framleiðsluhætti eða
annað sem ætlað er til að stuðla að
auknu/bættu öryggi matvæla á
markaði.
Auðvelt er að taka dæmi um það
sem að framan er sagt, en til-
gangur greinarinnar er ekki að
segja dæmisögur. Hinsvegar er
kveikjan að henni kvartanir um
slæma meðferð matvæla í dreifing-
arferli þeirra. Með dreifingu er átt
við hvers konar flutning, framboð,
geymslu og afhendingu matvæla.
Tvö afar mikilvæg atriði varðandi
dreifingu matvæla eru annars veg-
ar hitastig matvæla og hins vegar
hreinlæti í allri meðferð þeirra.
Þeir sem standa að
matvælaeftirliti hér-
lendis og erlendis
munu seint þreytast á
að koma boðskap sín-
um á framfæri, svo
tryggja megi örugg
matvæli hvar sem er,
hvenær sem er. Regl-
ur um framleiðslu og
dreifingu matvæla
hérlendis eru m.a. í
matvælareglugerð nr.
522/1994. Að sumra
mati eru þær of al-
mennt orðaðar, en
reglurnar eru einnig
studdar af viðmiðun-
arreglum og öðru
fræðsluefni sem nálgast má hjá
Hvr, Hes og á heimasíðu Hvr á
slóðinni www.hollver.is/mat
Um hitastig viðkvæmra matvæla
gilda einfaldar reglur. Hitastig
KÆLIVARA á að haldast við
0–4°C allt frá framleiðanda til
neytanda. Mikilvægir hlekkir í
kælikeðjunni eru heildsalar, flutn-
ingafyrirtæki og smásöluaðilar.
Sem matvælafyrirtæki ber þessum
aðilum að tryggja kælingu mat-
væla, frá móttöku til afhendingar,
og hafa eftirlit með hitastigi. Þetta
eftirlit er hluti af innra eftirliti
fyrirtækjanna. Ef 0–4°C haldast í
gegnum kælikeðjuna er margt
unnið, m.a. eru allar líkur á að
geymsluþolið, sem ákvarðað er af
framleiðanda og merkt er á um-
búðir matvælanna, haldist.
Varðandi frystivöru gildir að
hitastig viðkomandi matvæla á að
haldast við a.m.k. –18°C. Ef frysti-
keðjan slitnar eru allar líkur á því
að gæðum og öryggi matvælanna
sé stefnt í voða.
Um geymslu kæli-, frysti- og
þurrvöru í nálægð við eiturefni,
lyktsterk efni eða önnur hættuleg
efni gilda ákveðnar viðmiðanir um
hreinlæti og aðskilnað í geymslu
og flutningi. Með hreinlæti er
bæði átt við persónulegt hreinlæti
starfsfólks og hreinlæti í umhverfi
matvælanna. Hvernig aðskilnaði er
háttað byggist af stórum hluta á
ástandsformi efnanna sem um
ræðir. Ástandsform efna geta ver-
ið þrenns konar. Þau geta verið
föst, fljótandi eða í gasformi. Föst
efni er í flestum tilvikum nægilegt
að aðskilja frá matvælum með skil-
rúmi. Þó ber að hafa í huga að föst
efni geta verið í duftformi sem
getur dreifst yfir matvæli sem ryk
og slík föst efni þarf þá að að-
greina vel frá matvælunum. Fljót-
andi efni þarf að aðskilja frá mat-
vælum með skilrúmi og lekavörn.
Lekavörn getur verið skúffa eða
ker sem tekur við hugsanlegum
leka úr ílátum. Einnig geta fljót-
andi efni gufað upp, þ.e. breyst í
gasform. Efni í gasformi er erfitt
að aðskilja frá matvælum ef tekið
er tillit til hugsanlegs leka úr ílát-
um. Gasið dreifist út í andrúms-
loftið og kemst um allt það rými
sem opið er. Slík efni skal geyma í
rými, t.d. skáp, með vélrænni loft-
ræstingu.
Hvar er þá veikasti hlekkurinn?
Af ofansögðu má ljóst vera að öll
matvælafyrirtæki eru jafn mikil-
væg, óháð starfsemi þeirra eða
staðsetningu í matvælakeðjunni.
Með virku innra eftirliti, sem
fræðast má um á innra eftirlits
vefnum (www.hollver.is/innraeftir-
lit), má margt vinna bæði til hags-
bóta fyrir fyrirtækin sjálf, eftirlits-
aðila, stjórnvöld og neytendur. Öll
matvælafyrirtæki bera mikla
ábyrgð – því matvæli á markaði
eru jú á þeirra ábyrgð! Skiptir þá
einu hvort um er að ræða vatns-
veitur, framleiðslufyrirtæki, flutn-
ingafyrirtæki, matvöruverslanir,
mötuneyti eða söluturna. Örugg
matvæli – allra hagur.
Hvar er veikasti
hlekkurinn?
Baldvin
Valgarðsson
Matvæli
Öll matvælafyrirtæki,
segir Baldvin Valgarðs-
son, bera mikla ábyrgð.
Höfundur er matvælafræðingur
á matvælasviði Hollustuverndar
ríkisins.
Í KJÖLFAR nýrrar
tæknialdar hafa orðið
miklar framfarir í
meðferð bráðasjúk-
dóma. Sem dæmi má
nefna eftirfarandi: Vel
heppnuð meðferð há-
þrýstings hefur valdið
því að ungt og mið-
aldra fólk deyr ekki
um aldur fram vegna
nýrnabilana, lungna-
bjúgs eða heilablæð-
inga. Dánartíðni
kransæðasjúklinga úr
hjartaslagi hefur
snarlækkað
Batahorfur v. krabbameins
hafa batnað mikið
Illa slasaðir eða lífshættlega
veikir sjúklingar eru svæfðir og
síðan er hjarta- og lungnastarf-
semi, súrefnisþörf og blóðgösum
haldið í góðu lagi jafnvel vikum
saman þar til líffærin hafa gróið.
Þessi gjörgæsla nær einnig til
eldra fólks sem þarf lengri tíma til
að endurheimta kraft og orku.
Mun fleirum með bráða sjúkdóma
er bjargað úr bráðri lífshættu en
áður og komast til starfa aftur en
margir ná seint fullri orku og
heilsu og þarfnast vistunar og end-
urhæfingar á öðrum deildum en
bráðadeildum.
Við höfum ekki
brugðist við sem
skyldi, þ.e. fjölgað
hjúkrunarrýmum,
dagdeildum og
sjúkrahótelum sam-
kvæmt faglegri for-
gangsröðun og þar af
leiðandi fjölgar mjög
hjúkrunar- og endur-
hæfingarsjúklingum
sem liggja áfram á
bráðasjúkrahúsunum.
Þetta sinnuleysi hefur
skapað mikil vand-
ræði. Á aðalbráða-
sjúkrahúsinu eru 125
rúm upptekin af sjúklingum sem
gætu útskrifast á sjúklingahótel,
dagdeildir og hjúkrunarheimili eða
jafnvel heim ef þjónustan væri
góð. Einbúum hefur fjölgað mikið,
allflestir vinnufærir fjölskyldu-
meðlimir vinna myrkranna á milli,
en eftir standa lyklabörn.
Við þessar aðstæður skapast
langir biðlistar og þar eru eldri
borgarar fjölmennir. Ef brugðist
hefði verið rétt við væri líklega
ekki skortur á bráðarúmum og
biðlistar væru til muna styttri.
Læknar sem einnig hafa að baki
5–10 ára reynslu á góðum erlend-
um sjúkrahúsum og aðrir hafa
bent á þetta vandamál í áratug en
ráðamenn virðast ekki skilja af-
leiðingar tækniþróunar læknis-
fræðinnar og því síður breytingar
sem orðið hafa á fjölskyldunni.
Sjúkrahótel, dagdeildir og hjúkr-
unarheimili eru til muna ódýrari í
rekstri en bráðadeildir. Okkur
skortir ráðamenn sem skilja betur
þróun sjúkrahúsmála og hafa
sæmilega þekkingu á þjóðfélags-
breytingunum.
Hjúkrunarheimili á
bráðasjúkrahúsum
Ólafur Ólafsson
Hjúkrunarrými
Á aðalbráðasjúkrahús-
inu eru 125 rúm upp-
tekin af sjúklingum sem
gætu útskrifast á sjúk-
lingahótel, dagdeildir og
hjúkrunarheimili eða
jafnvel heim, að mati
Ólafs Ólafssonar, ef
þjónustan væri góð.
Höfundur er formaður Félags eldri
borgara í Reykjavík og nágrenni.