Morgunblaðið - 08.09.2002, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 8. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í
SLENSK orðabók kom
fyrst út árið 1963, í rit-
stjórn Árna Böðvars-
sonar. Bókin var endur-
skoðuð og gefin út að
nýju árið 1983. Bókaút-
gáfa Menningarsjóðs
annaðist útgáfuna í
bæði skiptin en þegar
bókaútgáfan var lögð
niður árið 1992 keypti Mál og menn-
ing útgáfuréttinn að orðabókinni.
Eftir sameiningu forlaga er orða-
bókin nú í höndum Eddu − miðlunar
og útgáfu.
Undanfarin sex ár hefur hópur
fólks unnið að endurbótum á orða-
bókinni. „Við nálguðumst verkið af
auðmýkt, enda gerðum við okkur
grein fyrir hversu mikið stórvirki
orðabókin var á sínum tíma,“ segir
Mörður Árnason ritstjóri. „Lýðveld-
ið var aðeins 19 ára gamalt þegar
bókin kom fyrst út og Menningar-
sjóður, sem var opinbert forlag,
kostaði kapps um að gefa út þessa
bók á forsendum hins nýja þjóðríkis.
Íslenska orðabókin var á sinn hátt
rökrétt framhald af stofnun lýðveld-
isins á Þingvöllum árið 1944.“
Mörður segir að starfsfólk orða-
bókarinnar nú hafi ekki eingöngu
fengið í arf þá bók sem Árni Böðv-
arsson og samverkamenn hans
skildu eftir sig með fyrri útgáfunum
tveimur, heldur einnig metnaðinn
sem fylgdi þessu brautryðjenda-
verki. „Við tókum líka í arf frá þeim
ákveðna sýn um hlutverk bókarinn-
ar og mikilvægi íslenskunnar,“ segir
Mörður, „stefnumörkun þeirra um
að orðabókin endurspegli samhengið
í íslenskri tungu frá Eddukvæðum
til tölvualdar, og ekki síst þá áherslu
sem í upphafi var lögð á málrækt og
málstefnu í bókinni. Við höfum
byggt okkar endursmíð á þessum
hornsteinum þótt margt hafi breyst í
málsamfélaginu og viðhorfum okkar
til tungumálsins á þessum tæpu
fjörutíu árum.“
Árni Böðvarsson skipaði sér í
ákveðna orðabókarhefð, að sögn
Marðar. „Hann byggði verk sitt
fyrst og fremst á tveimur stoðum.
Annars vegar Orðabók Blöndals frá
um 1920, sem var og er mikið og
merkilegt verk, en auðvitað tveggja-
málabók, íslensk-dönsk, og hins veg-
ar á ritmálssafni Orðabókar Háskól-
ans, sem þá hafði starfað í hálfan
annan áratug. Blöndalsorðabók á sér
meðal annars rætur í Orðabók
Björns Halldórssonar í Sauðlauks-
dal frá lokum 18. aldar, þess sem
ræktaði kartöflurnar og var gest-
gjafi Eggerts Ólafssonar. Ég hef
stundum kallað Blöndalsbók móður
orðabókar Árna Böðvarssonar og
Orðabók Björns er þá eiginlega
amma þeirrar bókar! Hér liggur sem
sé rauður þráður langt aftur í Ís-
landssöguna. Þriðja stoðin hjá Árna
voru svo nýyrðasöfn og frjó orða-
smíð málfræðinga og sérfræðinga af
ýmsu tagi.“
Í endurútgáfunni 1983 var ýmis-
legt lagfært frá fyrstu útgáfu og tek-
in inn ný orð sem bæst höfðu við eða
lent utangarðs í frumútgáfunni. „Þá
bættist Árna Böðvarssyni mikilvæg-
ur samstarfsmaður sem var Ásgeir
Blöndal Magnússon, höfundur Orð-
sifjabókarinnar frá 1989. Ásgeir fór
sínum öguðu höndum um bókina, en
hans þáttur fólst ekki síst í að setja
inn ýmislegt orðfæri og mállýskuorð
sem ekki eða varla hafði komist á
prent, og hafði meðal annars fengist
í útvarpsþáttunum um íslenskt mál,
svo að þar er ein stoðin í viðbót.“
Þegar Árni Böðvarsson og félagar
unnu fyrstu útgáfuna þurftu þeir að
uppfylla margvíslegar kröfur. Þá var
ekki komin út samheitaorðabók, orð-
takasafn, alfræðiorðabók eða slang-
urorðabók, svo dæmi séu nefnd. „Að-
staða okkar er allt önnur, og við
þurfum ekki lengur að reyna að
spanna öll svið. Nú er komnar fjöl-
breytilegar handbækur og sérorða-
bækur. Fræðimenn hafa aðgang að
miklu safni á Orðabók Háskólans og
frá Kaupmannahöfn berast fyrstu
bindin í fullkominni fornmálsorða-
bók. Af síðustu afrekum af þessu
tagi er rétt að nefna bók Jóns Frið-
jónssonar um íslensk orðatiltæki og
Orðastað Jóns Hilmars Jónssonar,
einkar vandaða bók á sínu sviði, og í
haust kemur frá sama höfundi hug-
takaorðabók, sem er fagnaðarefni.
Notendur og áhugamenn um ís-
lensku búa því við allt annan kost en
um miðja síðustu öld, og þetta gerir
okkur kleift að einbeita okkur að því
sem hefðbundnar orðabækur gera
best, að almennri merkingar- og
notkunarlýsingu hvers orðs, að því
að sýna þau í fjölbreyttum orðasam-
böndum og setningastöðum með
góðum dæmum, og að því að draga
saman sem allra fjölbreytilegast
safn orða, orðasambanda, heita og
hugtaka sem víðast úr samfélaginu.
Um leið á slík bók að veita áfram arfi
fyrri alda, sem er einn helsti auður
íslenskunnar og aðal hennar í augum
fjölmargra erlendra manna.“
Stofnun í málsamfélaginu
Íslensk orðabók er hin eina sanna
orðabók í hugum þeirra sem hafa al-
ist upp við hana, og er að öllu sam-
anlögðu ein helsta metsölubók lýð-
veldistímans. Enn skýtur gamla
útgáfan upp kolli í fermingar- og út-
skriftarmánuðum og tyllir sér efst á
bóksölulistana. „Íslensk orðabók er í
hugum þjóðarinnar ekki bara skrán-
ing á orðaforða og orðnotkun, heldur
um leið sjálf viðmiðunin þegar menn
þurfa að fá aðstoð eða glöggva sig á
tungumálinu. Mikilvægi hennar í
málsamfélaginu hefur verið gríðar-
legt. Þegar við fórum að vinna við
bókina gengum við þess vegna til
verksins af mikilli virðingu, bæði
fyrir fræðistörfum og atorku frum-
herjanna en ekki síður vegna þess að
orðabókin er orðin ein af stofnunum
málsamfélagsins.“
Endurskoðun orðabókar er mikil
vinna og þrátt fyrir að reikna megi
með ágætri sölu tekur að líkindum
mörg ár að ná inn kostnaði. „Mál og
menning, og síðan Edda á lokaárun-
um, hefur þurft að leggja til verksins
það sem nú er kallað þolinmótt fjár-
magn og lagt í þetta lofsverðan
metnað. Það hafa einnig fengist
styrkir til verksins, bæði úr Lýð-
veldissjóði heitnum og Málræktar-
sjóði. Þá styrkir Menningarsjóður
útgáfuna sjálfa á þessu ári. Þessir
styrkir koma sér svo sannarlega vel,
en eru þó í raun jaðarframlag. Í ná-
grannalöndum eru svona bækur
gefnar út með verulegum opinberum
stuðningi og talið sjálfsagt mál.“
Þegar Mál og menning keypti út-
gáfuréttinn kom í ljós að hjá Prent-
smiðjunni Odda, sem hafði annast
prentun bókarinnar, höfðu menn
verið svo forsjálir að nýta rólegar
stundir til að færa bókina í tölvutækt
form. Það var gert með því að
skanna inn síður úr bókinni sem setj-
arar lagfærðu svo smám saman eftir
megni. Oddi leyfði afnot af þessari
tölvuskrá, sem auðveldaði Merði og
hans fólki að hefja endurskoðunina.
„Þessar textaskrár munuðu miklu.
Íslensk orðabók er
sjálf viðmiðunin
Þriðja útgáfa Íslenskrar
orðabókar kemur út hjá
Eddu – miðlun og útgáfu hf.
í lok október. Ragnhildur
Sverrisdóttir ræddi við
orðabókarritstjórann, Mörð
Árnason, um nýju útgáfuna,
þrekvirki forvera hans og
álitamál við orðabókargerð.
Morgunblaðið/Kristinn
Mörður Árnason: „Höfundar orðabókar af þessu tagi geta hins vegar ekki leyft sér að vera svo fræðilegir að þeir einangri sig frá málsamfélaginu og þeirri stefnu
sem það hefur gagnvart tungumáli sínu.“