Morgunblaðið - 08.09.2002, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 8. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
O
LOF Lagercrantz lést 23.
júlí á heimili sínu í Stokk-
hólmi. Hann var skáld og
ritstjóri og á sínum tíma
einn kunnasti Svíinn.
Lagercrantz, sem var
fæddur 1911 í Stokk-
hólmi, var höfundur margra ljóðabóka og
ritgerðasafna og atkvæðamikill gagnrýn-
andi. Hann var menningarritstjóri Dagens
Nyheter frá 1951 og annar tveggja aðalrit-
stjóra 1960–75.
Lagercrantz fékk Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs fyrir bók sína um Dante:
Från helvetet till paradiset (1964) og deildi
verðlaununum með William Heinesen.
Auk eigin minningabóka hefur Lager-
crantz skrifað bækur
(sumar þeirra birtust
fyrst sem greinaflokkar í
Dagens Nyheter) um
Erik Axel Karlfeldt,
Agnes von Krusen-
stjerna, Stig Dagerman,
fyrrnefnda Dantebók,
Nelly Sachs, James Joyce, August Strind-
berg, Joseph Conrad, Marcel Proust og
Gunnar Ekelöf.
Fyrsta ljóðabók Lagercrantz var Den
döda fågeln (1935). Árið 1962 sendi hann frá
sér Linjer, að hluta til undir áhrifum frá
Dante. Linjer er endurnýjun í skáldskap
Lagercrantz og nýstárlegasta ljóðabók hans.
Mesta athygli vakti Lagercrantz fyrir
skrif sín í Dagens Nyheter og ritstjórn-
arstefnu sína sem oft var umdeild. Hann var
kominn af borgaralegri fjölskyldu, faðirinn
bankastjóri og móðirin af greifaættum, og
sjónarmið hans oft mótuð af upprunanum. Á
sjöunda áratugnum fór að bera á uppreisn
sem lýsti sér í því að Lagercrantz var oft
talinn til vinstri manna.
Þessum tímamótum lýsir hann í bókinni
Ett år på sextiotalet sem gerist á rúmu ári
1967–1968 en þar er líka skyggnst fram og
aftur í tíma.
Maður freistast til að halda að uppreisn
Lagercrantz hafi ekki síst stafað af átökum
hans sem ritstjóra við eigendur blaðsins,
hina valdamiklu Bonnier-ætt sem var
íhaldssöm. Stundum virðist hann til dæmis
velja greinahöfunda og samstarfsmenn bein-
línis í því skyni að storka eigendunum.
Hann sækist eftir greinum frá fólki með
sjálfstæðar skoðanir og ögrandi stíl.
Eitt frægasta dæmið er grein eftir leik-
ritahöfundinn Peter Weiss um Víetnam-
stríðið en hún vakti heimsathygli á sínum
tíma. Peter Weiss var kommúnisti að dómi
eigenda blaðsins en það vill Lagercrantz
ekki taka undir.
Dæmi voru líka um að ritdómar
um bækur rifu niður höfunda sem
eigendunum voru þóknanlegir og
stundum persónulegir vinir þeirra.
Um þetta fjallar Lagercrantz í
bókinni.
Leiðaraskrif voru líka eldfim og
var Lagercrantz ekki alltaf á sama
máli og meðritstjóri hans, Sven-
Erik Larsson. Sá síðarnefndi stóð
eigendunum nær og vildi ekki koma
þeim í uppnám.
Mörgum blöskraði þegar Lag-
ercrantz heimkominn frá Kína 1970
skrifaði mjög lofsamlega um menn-
ingarbyltinguna.
Það sem gerir bók Lagercrantz
óvenju lifandi eru frásagnir hans af
samstarfsmönnum, vinum og fjöl-
skyldu. Hann segir frá ýmsum per-
sónulegum högum og einkamálum á
forvitnilegan hátt. Meðal þeirra sem
lesandinn kynnist vel er vinur hans,
Gunnar Ekelöf, á árum erfiðra veik-
inda. Enn betur fær maður innsýn í
heim Ekelöfs í bók Lagercrantz um
hann: Jag bor i en annan värld men
du bor ju i samma (1994).
Frá Stokkhólmsárum mínum,
1962–63, eru mér margar greinar
Lagercrantz minnisstæðar. Þær
voru fyrst og fremst bókmennta-
legar, enda ekki sá tími runninn
upp þegar stjórnmálin virtust lita
allt í Svíþjóð og flestir höfundar
vinstrimenn og ákafir andstæðingar
Bandaríkjanna.
Ég kom nokkrum sinnum í heim-
sókn á skrifstofu Olofs Lagercrantz
í gamla Klarahverfinu og var ávallt vel tek-
ið. Lagercrantz gaf sér tíma til að ræða við
ungt skáld frá Íslandi og gaf góð ráð. Hann
vildi kynna mig fyrir skáldum, einkum
tveimur, Gunnari Ekelöf og Erik Lindeg-
ren. Því miður fórst það fyrir, að sögn Lag-
ercrantz vegna veikinda skáldanna beggja.
Í eitt skipti varð ég vitni að löngu símtali
á skrifstofu Lagercrantz. Vilhelm Moberg
hringdi og meðal umræðuefna var hörð
ádeila á Moberg í einhverju blaði. Lager-
crantz spurði hvort hann ætlaði að svara og
bauð liðsinni sitt.
Lagercrantz virtist ekki ligja mikið á
þrátt fyrir annir við ritstörfin. Hann var
jafnan vel klæddur og með slaufu. Síðast
hitti ég hann á Biskops Arnö löngu seinna
og þá var hann sem áður forvitinn um ís-
lensk efni, einkum íslenska rithöfunda.
Við lát Halldórs Laxness hringdi ég í
hann fyrir Morgunblaðið. Hann harmaði
mjög dauða skáldsins, þessa yndislega rit-
höfundar að hans mati. Hann sagðist nú
vera á svipuðum aldri og vinur hans, Lax-
ness, og það var eftirsjá í röddinni.
Meðal þeirra sem skrifað hafa um skáld-
skap Lagercrantz er Gunnar Brandell í
Svensk litteratur 1900–1950. Brandell segir
að með Dikter från mossan (1943) hafi orðið
tímamót hjá Lagercrantz. Hann hafi snúið
baki við kristindómi og heimi öryggis og
lagt á háskalegri mið. Hið hefðbundna
nægði honum ekki lengur.
Kannski má segja að sama hafi gerst hjá
ritstjóranum Lagercrantz á sjöunda ára-
tugnum, fyrst með ljóðabókinni Linjer en
síðan í daglegu starfi hans á blaðinu og við-
horfi hans til umheimsins sem breyttist og
átti sinn stóra þátt í að bylta sænsku menn-
ingarlífi.
Aðdáun hans á róttækum vinstrimönnum
verður á köflum yfirdrifin eins og vel kemur
fram í Ett år på sextiotalet. En Lagercrantz
átti líka þátt í að greiða fyrir afhjúpunum
gamla Sovétveldisins, m.a. með birtingu
greina eftir Alexander Solsenitsín sem bár-
ust leynilega til Vesturlanda. Hann varð þó
fyrir vissum vonbrigðum því að grein eða
réttara sagt bréf sem hann hélt að ætti að
birtast fyrst í Dagens Nyheter kom daginn
áður í Le Monde í Frakklandi.
Til þess að leggja áherslu á orð Solsenits-
íns skrifaði Lagercrantz leiðara.
Ekki veit ég hvor lifir lengur, skáldið eða
ritstjórinn Lagercrantz. Allt bendir þó til
þess að bækur Lagercrantz um aðra rithöf-
unda verði endingargóðar. Það er útilokað
að slíkar bækur skrifi aðrir en góð skáld.
Fræðimennska getur vissulega verið ágæt
en innsæið og hugarflugið skipta alltaf
miklu máli.
Borgaralegur upp-
reisnarmaður kveður
AF LISTUM
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
johj@mbl.is
OLOF LAGERCRANTZ Mesta athygli vakti Lagercrantz
fyrir skrif sín í Dagens Nyheter og ritstjórnarstefnu sína
sem oft var umdeild. Hann var kominn af borgaralegri fjöl-
skyldu, faðirinn bankastjóri og móðirin af greifaættum, og
sjónarmið hans oft mótuð af upprunanum.
SAGA Keikó er kunnflestum hér á landi,hver svo sem skoðunþeirra á umfangi
stóra Keikó-málsins kann að
vera. Það segir svo sitt um
alþjóðlega frægð hans að
þegar ,,Keikó“ og ,,Iceland“
er slegið upp á leitarsíðum á
netinu koma nær fimm þús-
und vefsíður í leitirnar. En
hver er hann þessi frægasti
háhyrningur heims? Hvað
býr að baki ímyndinni? Er
hann kannski heimakær og
rólegur inni við beinið?
Feiminn? Minni en maður
hélt? Já, ef skyggnst er á
bak við ímyndina kemur
nokkuð óvænt í ljós: nefni-
lega ekki neitt. Því hval-
urinn Keikó er ekki til.
Nafn Keikó skaust upp á
stjörnuhimininn árið ’93
þegar hann lék titilhlut-
verkið í kvikmyndinni Free
Willy. Þar leikur hann há-
hyrning sem á heima í
skemmtigarði og vingast við
ungan dreng. Drengurinn
finnur leið til að koma Willy
úr prísundinni út á ballarhaf
og í lok myndarinnar sést
Willy njóta frelsisins lang-
þráða í félagsskap fjöl-
skyldu og vina. Free Willy
sló rækilega í gegn ásamt
framhaldsmyndinni og svo
þeirri þriðju, en fljótlega
uppgötvuðu bandarískir
uppeldisfræðingar að ungir
aðdáendur Willy væru ansi
hreint ruglaðir í ríminu.
,,Hvað með hvalinn sem
leikur Willy?“ sögðu börnin,
,,á hann ekki ennþá heima í
litlum tanki?“ Sagan af
Willy var ekki sönn eftir allt
saman. Hvalurinn sem fékk
börnin til að tárast af gleði
þegar hann sást fagna ný-
fengnu frelsi í félagi við
aðra frjálsa hvali var ennþá
fangi. Þessu var kippt í lag
hið snarasta. Leikaranum
var skellt um borð í flugvél
til að hann gæti raungert
hlutverkið sem kom honum
á kortið. Orðið að Willy.
Fjöldi fólks fékk fulla
vinnu við að aðstoða hann
við þessi umskipti. Þjálf-
arar, sjávarlíffræðingar og
aðrir sérfræðingar tóku
málið að sér, enda mikið í
húfi og margir að fylgjast
með. En viðbrögð leikarans
voru önnur en þau sem bú-
ist var við. Í stað þess að
fagna frelsinu samstundis í
stuði með öðrum hvölum,
kaus hann að híma í litlu
kvínni sinni, helst sem næst
mannfólkinu. Þetta passaði
náttúrlega engan veginn inn
í söguþráðinn. Keikó átti,
eins og Willy, að geysast
spriklandi út á hið beljandi
haf eins og kálfur að vori, í
faðm félaga sinna. Nú fjór-
um árum eftir að hvalurinn
var fluttur hingað til lands
tókst að koma honum út á
rúmsjó og synti hann alla
leið til Noregs. Þar leitar
hann samt ekki uppi aðra
hvali frekar en fyrri daginn
heldur börn. Talsmenn
Keikó-samtakanna lýsa
áhyggjum sínum af því að
norskum börnum sé leyft að
leika við hann, því búið er
að venja hann af samvistum
við menn. Nú ,,á“ hann að
leika við aðra hvali. Þannig
var það í myndinni.
Ég get ekki annað en
staldrað við þessa yf-
irgengilegu forræðishyggju
sem drýpur af hverju orði
og verki aðstandenda Keikó-
samtakanna og annarra sem
telja sig eiga tilkall til
skepnunnar. Meira að segja
bandarískir fjölmiðlar eru
farnir að viðurkenna að eitt-
hvað kaldhæðnislegt kunni
að leynast í því að hvalur sé
látin ganga í gegnum
stranga þjálfun í mörg ár til
að verða að skemmtikrafti
og svo stranga þjálfun í
mörg ár til að verða aftur
,,villtur“. Mér finnst vert að
spyrja um tilgang þessa alls
og fyrir hvern tilstandið sé.
Ljóst er að það er ekki fyrir
hvalinn sjálfan. Hann virðist
ekki hafa neinn sérstakan
áhuga á því að lifa lífinu
villtur og kannski ekki að
undra miðað við aldur og
fyrri störf. En aðstandendur
hans vilja að hann lifi villtur
og þennan vilja sinn yf-
irfæra þeir á hann. Æv-
intýrinu um ,,Keikó“ er dælt
í skólabörn í Bandaríkj-
unum. Þeim er sagt að sag-
an af Willy sé að rætast, al-
veg eins og í myndinni. Þá
falla ,,Free Willy/Keiko“
samtökin undir ,,barnvæn“
góðgerðarsamtök, en San
Francisco Chronicle sagði
nýverið frá því að afmæl-
isgjafir barna til barna séu
að komast úr tísku þar um
slóðir, í stað þess gefi börn
andvirði afmælisgjafa til
góðgerðarsamtaka – þar á
meðal til ,,Free-Willy/
Keiko“ samtakanna. Kenn-
arar og foreldrar vilja segja
börnunum sínum að Keikó,
sá sem lék Willy, sé að öðl-
ast lífshamingjuna á ná-
kvæmlega sama hátt og sá
síðarnefndi. Þessi Keikó
hafi verið í prísund en nú sé
hann frjáls og þar af leið-
andi glaður, alveg eins Willy
varð. Frelsi er lykilhugtak í
bandarískri menningu og
með forsögu sinni má segja
að Keikó sé orðinn hold-
tekja þessa hugtaks hvort
sem honum líkar betur eða
verr. Og þess vegna skal
hann vilja vera frjáls.
Þá má velta fyrir sér
hvort fleira búi að baki
þessari gríðarlegu áherslu
sem lögð er á mikilvægi
frelsis til handa einni vol-
aðri skepnu. Þessari um-
ræðu er beint að börnum
sem búa í landi þar sem þau
fá sjaldan ef nokkurn tím-
ann að leika lausum hala,
þau eru undir stöðugu og sí-
auknu eftirliti öllum stund-
um. Þetta aukna eftirlit á
svo líka við í heimi fullorð-
inna og er spurning hvort
ævintýrið um Willy og
Keikó tengist á einhvern
hátt þrá fólks, sem býr í eft-
irlitssamfélagi og neyðist til
að hafa stöðugt eftirlit með
börnum sínum, eftir sams-
konar frelsi.
En raunveruleikinn fer
sínar eigin leiðir og þrátt
fyrir allan þann tíma, orku
og peninga sem hafa farið í
að reyna að raungera at-
burðarás Free Willy þá
tókst það ekki. Og þó að
börnum í Bandaríkjunum sé
sögð hin ævintýralega saga
af Keikó sem öðlaðist það
sama og Willy, þá er sú
saga ekki sönn frekar en
sagan af hinum síðarnefnda.
Sá Keikó sem þau heyra
sögur af er ekki til – hann
er í besta falli vörumerki.
Og eftir syndir snarruglaður
hvalur við Noregsstrendur,
hver er hann? Ég fæ ekki
betur séð en að þrátt fyrir
allt havaríið, þá standi flest-
um alveg nákvæmlega á
sama um það.
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
Hvalurinn
sem er ekki til
bab@mbl.is