Morgunblaðið - 08.09.2002, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 8. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
hins vegar ekki leyft sér að vera svo
fræðilegir að þeir einangri sig frá
málsamfélaginu og þeirri stefnu sem
það hefur gagnvart tungumáli sínu.
Þar byggjum við enn á grundvell-
inum sem Árni Böðvarsson og hans
menn mörkuðu. Í orðabókinni er
fylgt ákveðinni málstefnu, þeirri
sem nú er hálfopinber á Íslandi.
Bókin er íhaldssöm að því leyti að
hún hleypur ekki á eftir hverri nýj-
ung, og hún gerir greinarmun á góðu
máli og vondu, eða skýrir réttara
sagt frá því sem telst almennt álit í
þeim efnum. Í bókinni segjum við
hiklaust að þolfall sé álitið betra en
þágufall á undan sögnunum að
„langa“ og „vanta“. Við gerum at-
hugasemd við þátíðina „réði“ af
sögninni að „ráða“ og segjum að
„réð“ sé betri mynd. Við setjum tvö
spurningarmerki við kveðjuna „bæ“.
Mörður segir að ekki hafi verið
sérlega erfitt að meta málstefnuna í
hverju tilviki. „Þar er auðvitað farið
að bestu manna yfirsýn en loka-
ákvörðun verður hins vegar að vera í
höndum eins manns og ég velst til
þess núna, á sama hátt og Árni
Böðvarsson valdist til þess á sínum
tíma. Ég vona að reynsla mín og
þekking standi undir því.“
Það er ekkert nýtt að Íslensk
orðabók sé nokkuð íhaldssöm, en ís-
lensk tunga hefur tekið nokkrum
breytingum á þeim tveimur til fjór-
um áratugum sem liðnir eru frá fyrri
útgáfum. „Afstaða okkar til tungu-
málsins hefur þróast á þessum ára-
tugum. Íslenskan lifir − hún er
tungumál okkar samfélags á lang-
flestum sviðum inn í 21. öldina.
Hvort sem okkur líkar betur eða
verr hafa landamæri góðrar eða
réttrar íslensku annars vegar og
vondrar eða rangrar íslensku hins
vegar tekið breytingum og eru ekki
jafnskýr og áður. Við vitum að við
erum að vinna við bók sem á að vera
íhaldssöm en við eigum líka að sætta
okkur við orðinn hlut. Við tökum
þannig upp í bókina ýmis orð sem
áður hefði verið hafnað, vegna þess
að við teljum þau hluta af íslensku
nútímamáli, þótt við séum ekki þar
með að segja að þau séu gott eða rétt
mál. Dæmi um þetta eru orðin „kúlt-
úr“ og „karakter“, „partí“, „rassía“
og „remúlaði“ og svo framvegis.
Þessi orð eru hluti af íslensku máli
en þau á kannski ekki að nota í hvaða
samhengi sem er. Við bendum á að
þau hafa sitt séreðli í íslensku, og
ætlum okkur ekki að dæma þau til
dauða, enda hefði sá dómur ekkert
gildi. Orðin mundu lifa hann af, hér
er það bara reynslan og málnotend-
urnir sem skera úr. Þess vegna er
betra að hafa þau í orðabókinni, því
þá vita menn hvernig á að stafsetja
þau og hver er hinn hefðbundni, ís-
lenski framburður þeirra. Um leið
gefum við íslensk samheiti þegar um
slíkt er að ræða, svo menn eigi ein-
hverra kosta völ. Íslenskan er
reyndar kenjótt og sérlunduð að
þessu leyti og sum víðfræg erlend
orð fá hjá okkur sérmerkingu nokk-
uð fjarri því sem manni dytti í hug í
fljótu bragði. Orðið „úníón“ merkir
hjá flestum nágrönnum okkar fé-
lagsskapur, ríkjasamband, samhygð
eða eitthvað í þá átt. Þetta orð er í
nýju útgáfunni, en eina merkingin
sem það hefur í íslensku er úr máli
iðnaðarmanna um tengistykki í pípu-
lögnum.“
Mörður segir að það sé einnig til
marks um breytt viðhorf að tákn-
kerfi bókarinnar við málfarsleið-
beiningar hafi verið breytt. „Mál-
farsleg atriði voru áður fyrst og
fremst afgreidd með spurningar-
merki. Þegar spurningarmerki stóð
framan við orð eða skilgreiningu var
átt við að orðið teldist með einhverj-
um hætti vont mál. Okkur finnst
þessi flokkun of stórkarlaleg. Þess
vegna höfum við búið til leiðbeining-
arkerfi sem er ítarlegra og víðtæk-
ara. Nú höfum við sérstakt tákn fyr-
ir hráar slettur sem eru á mörkum
þess að teljast hluti af íslensku, en
notum annað tákn þegar við segjum
frá málatriðum sem eru klárlega ís-
lensk en eiga einkum við óformlegar
aðstæður, til dæmis daglegt talmál.
Við höfum líka tekið upp merkingu
fyrir það sem við köllum alþjóðaorð
og nær til dæmis yfir innfluttan
orðaforða í fræðigreinum, svo sem
„granít“ og „gabbró“, „impressjón-
isti“ og „fúnkisstíll“ og svo mætti
lengi telja. Sérstök viðvörun er við
orð sem teljast gróf og ruddaleg. Svo
höfum við enn eitt tákn fyrir það
sem er vissulega einhverskonar hluti
af íslenskri tungu en er þó sterklega
andæft í málsamfélaginu, eins og
þágufallssýkin margumrædda eða
orðið „áhafnarmeðlimur“ í stað
„skipverji“ eða „flugverji“. Þetta
gerum við ekki vegna þess að okkur
þyki þetta vont og ljótt heldur erum
við með þessu að veita þjónustu,
auka upplýsingarnar í bókinni. Það
er í raun hluti af lýsingu hvers orðs
hvers álits það nýtur, við hvaða
tækifæri hægt er að nota það, hvaða
stílgildi það hefur. Við teljum að auk
málræktargildisins séu þessar nýju
málfarsmerkingar sérlega þarfar
börnum og unglingum sem eru að
tileinka sér málið, að ekki sé minnst
á sívaxandi fjölda fólks af öðrum
málsvæðum sem nú leggur stund á
íslenskunám. Og loks er merking
fyrir íslensk nýyrði, orð sem á hverj-
um degi verða til hjá einstökum
orðasmiðum og þjóðinni allri um ný
fyrirbæri: tandurfiskur, bráðaliði,
fingurvax, gripill, kjörvarp. Sum
þeirra hverfa aftur, önnur festast.“
Bæði á prenti og í tölvum
Tölvuútgáfa Íslensku orðabókar-
innar kom fyrst út haustið 2000 á því
stigi sem endurskoðunin hafði þá
náð. Síðasta haust var nýrri útgáfa
gefin út í tölvutæku formi og nú geta
bæði Windows- og Mac-notendur
nýtt sér orðabókina. „Við höfum með
þessu verki komið upp gagnabanka
sem nú er í raun verið að nýta í
þriðja sinn með útgáfu prentbókar-
innar. Draumurinn er að halda
áfram að nota þann gagnabanka svo
að orðabókin verði bæði til á prenti,
á tölvudisk og sem gagnagrunnur
hjá okkur. Þetta skapar líka mögu-
leika á að nýta grunninn til fleiri
verkefna. Í framhaldinu væri hægt
að vinna jafnt og þétt að orðabóka-
gerð og útgáfu úr þessum gagna-
banka og öðrum, og ekki vanþörf á.
Stóra ensk-íslenska orðabókin Arn-
ar og Örlygs er orðin 18 ára gömul.
Þar er enn tími Sovétríkjanna og
Júgóslavíu. Eina stóra þýsk-íslenska
bókin er að stofni til frá því fyrir síð-
ari heimsstyrjöld. Spænska orðabók
sem nær máli eiga Íslendingar ekki
til. Ýmis þessara verkefna eru viða-
meiri en svo að hægt sé að ætla
einkafyrirtækjum, hvað þá einstak-
lingum, að vinna þau hjálparlaust.
Þetta eru samfélagsleg verkefni og
hafa miklu meira gildi fyrir Ísland
og alla Íslendinga þegar frá líður en
markaðsútreikningar til skamms
tíma kunna að gefa til kynna.
Mörður segist vonast til að hér
eftir líði ekki lengri tími en 5−10 ár
á milli prentútgáfna af Íslenskri
orðabók. Hann bendir á útgáfutíðni
hliðstæðra verka í grannlöndunum,
til dæmis á Núdanska orðabók hjá
Politiken í Danmörku. „Hún var gef-
in út 16 sinnum á 43 árum,
1953−1996, um það bil þriðja hvert
ár, og svo byrjuðu þeir upp á nýtt.“
Hann telur að hægt sé að uppfæra
tölvuútgáfuna oftar, „þess vegna á
2−3 ára fresti, enda eru bestu orða-
bækurnar þær sem eru unnar jafnt
og þétt. Að mínu áliti á Íslensk orða-
bók að vera verk í stöðugri vinnslu.“
5—6 þúsund ný orð
Þriðja útgáfa Íslenskrar orðabók-
ar verður hátt í 90 þúsund flettur,
eða atriðisorð, en önnur útgáfa var
um 82−83 þúsund flettur. Bókin
verður 1.800−1.900 síður, í sama
broti og fyrri útgáfan en í tveimur
bindum. Þriðja útgáfan verður því
rúmum 600 blaðsíðum stærri en önn-
ur útgáfan. Að sögn Marðar er um
helmingur viðbótarinnar efnisleg
aukning, með nýjum orðum og nán-
ari skýringum orða sem fyrir voru,
en hinn helmingurinn stafar af betri
uppsetningu þar sem rýmra er um
hverja flettu og auðveldara fyrir les-
anda að átta sig á efninu. „Við höfum
bætt við um 5−6 þúsund nýjum
flettum en bókin var mjög stór fyrir
að flettufjölda. Viðbætur í flettum
segja reyndar ekki alla söguna. Ég
vil frekar geta gumað af fyllri upp-
lýsingum og betri uppsetningu, geta
haldið því fram að þessi nýja útgáfa
þjóni samtíma sínum með prýði.“
Vinmörg orðabók
Mörður Árnason segir að frá upp-
hafi ritstjórastarfans hafi hann fund-
ið að Íslensk orðabók eigi sér ótrú-
legan fylgishóp, nánast vinahóp, hjá
þjóðinni. „Margir spyrja náið út í
framvindu verksins, og við eigum
okkur góða pennavini sem fylgjast
vel með, senda okkur ábendingar um
orð og ýmsar skýringar. Á hverjum
degi finnum við að margir horfa yfir
axlirnar á okkur þar sem við sitjum
við tölvurnar − bæði lífs og liðnir.
Það er í okkur svolítill taugaskjálfti
að bera afurðina fram undir dóm alls
þessa fólks, en það hefur líka styrkt
okkur við verkið að vita að því verð-
ur tekið með velvild og miklum
áhuga, því að orðabókin á marga
vini.“
Morgunblaðið/Kristinn
Vinnuteymið við síðustu áfanga endurskoðunar Íslenskrar orðabókar: Laufey Leifsdóttir, málfræðingur og tungu-
tækninemi, Mörður Árnason ritstjóri, Halldóra Jónsdóttir, dönskufræðingur og orðabókarhöfundur, og Aðalsteinn
Davíðsson, orðabókarhöfundur og íslenskukennari.
rsv@mbl.is
FRÉTTIR
ÞAÐ VÆRI hvorki kostnaðarsamt
né pólitískt flókið mál fyrir Íslend-
inga og Norðmenn að íhuga alvar-
lega inngöngu í Evrópusambandið
og leggi sambandið sig jafnmikið
fram og það gerði í samningunum
við Möltu er ekki við öðru að búast
en lending fengist í málinu.
Þetta var meðal þess sem fram
kom í ræðu Hjálmars Árnasonar,
alþingismanns, á ráðstefnu í Ósló
um norræn viðhorf til framtíðar
Evrópu (Nordiske perspektiver på
Europas fremtid) en ráðstefnan
var haldin á vegum norska utan-
ríkisráðuneytisins, í samvinnu með
sendiráðum hinna Norðurland-
anna. Var góður rómur gerður að
ræðu Hjálmars og mörgum spurn-
ingum beint til hans.
Höfum sjálf útilokað okkur
frá Evrópusambandinu
Hjálmar sagði að vegna legu
landsins yrði Íslands ávallt mik-
ilvægt í hernaðarlegu tilliti og að
Evrópusambandið, sem legði æ
meiri áherslu á varnarhagsmuni
Evrópu, ætti að hafa það í huga.
Útvíkkun sambandsins ætti því
ekki eingöngu að snúast um það að
fylla tómarúmið að landamærum
Rússlands heldur einnig að færa
sambandið nær Bandaríkjunum.
„Enn er það svo, hélt Hjálmar
áfram, „að Evrópusambandið lítur
að mestu fram hjá norðvestasta
hluta Evrópu. Hvers vegna er
það? Það má eiginlega segja að við
höfum sjálf útilokað okkur. Af
hverju sækjum við þá ekki um inn-
göngu? Alveg eins og Noregur er
Ísland í mjög ríkum mæli þátttak-
andi í evrópskri samvinnu, eink-
anlega fyrir tilstilli samningsins
um Evrópska efnahagssvæðið. Við
tökum yfir um 80% af þeim lögum
sem fylgja innri markaði sam-
bandsins, við erum þátttakendur í
Schengen og varnarsamstarfi. En
þátttaka okkar er því marki
brennd að við verðum að beygja
okkur fyrir alls kyns ákvörðunum
sem við eigum engan þátt í að taka
eða móta.“
Tökum við en
höfum ekki áhrif
Hjálmar minnti á að Íslendingar
og Norðmenn hefðu í reynd engin
áhrif á mótun og þróun þeirra
reglna sem þeir yrðu þó að hlíta.
„Þegar horft er til þessarar stað-
reyndar er það dálítið undarlegt
að margir skuli vera þeirrar skoð-
unar að með því að ganga inn í
sambandið sé verið að afsala sér
fullveldi. Umræður á Íslandi líkj-
ast þannig að vissu leyti sögunni
um nýju fötin keisarans. Og það
kann að koma ykkur á óvart að til
eru þær raddir sem halda því fram
að það séu Ísland og Noregur sem
hafi staðið vörð um fullveldi sitt en
Danmörk, Finnland og Svíþjóð
hafi misst það fyrir fullt og allt.
Ykkur finnst þetta líklega hlægi-
legt því þetta eru lönd sem taka
einfaldlega þátt í samrunaferli
Evrópu til þess að halda í fullveldi
sitt. Að þessu leyti er umræðan á
Íslandi á eftir í tíma en það er
ekki ólíklegt að það kunni að
breytast.“
Könnun á aðild
ekki flókið mál
Hjálmar benti á það að það væri
deginum ljósara að hugtakið
fullveldi táknaði ekki hið sama og
það gerði fyrir sextíu árum – ekki
síst vegna alþjóðavæðingarinnar.
„Land sem tekur ekki af fullum
krafti þátt í flestum sviðum al-
þjóðlegrar samvinnu, land sem
ekki hefur áhrif á alþjóðlega stöðu
sína eða á stóran hluta þeirra laga
sem það þarf að búa við, getur
vart talist vera frjálst fullvalda
ríki.
Alvarleg úttekt á aðild að Evr-
ópusambandinu af hálfu ríkjanna í
norðvestasta hluta Evrópu myndi
hvorki vera kostnaðarsöm né póli-
tískt flókin. Ég minni á að við
munum vera veitendur en ekki
þiggjendur og slíkt stuðlar að al-
mennu jafnvægi innan sambands-
ins. Ef Evrópusambandið leggur
jafnmikla áherslu á að leysa þetta
mál eins og það gerði t.d. í samn-
ingunum við Möltu held ég að
mönnum muni ekki veitast það erf-
itt að ná fram lausn. Að því er
efnahagsmálin snertir er þetta
minniháttar mál fyrir sambandið –
en á hinn bóginn gríðarlega mik-
ilvægt fyrir okkur. Tvisvar sinnum
hefur Noregur sótt um aðild og í
bæði skiptin má segja að sam-
bandið hafi hafnað landinu. Já, ég
leyfi mér að orða þetta svona því
ég er þeirrar skoðunar að Norð-
menn hafi ekki getað gengið að
þeim kröfum sem sambandið setti
vegna hinnar sameiginlegu fisk-
veiðistefnu þess. Ég álít að það at-
riði hafi ráðið úrslitum.“
Hjálmar sagði Evrópusamband-
ið ekki enn hafa gert sér fulla
grein fyrir þeim veruleika sem
þjóðirnar á norðurslóðum búa við.
„Þegar við knýjum dyra hjá sam-
bandinu verðum við að vera viss
um að okkur verði boðið inn en
ekki vísað á dyr.“
Ekki flókið
eða kostnaðar-
samt að skoða
aðild að ESB
Ræða Hjálmars Árnasonar
alþingismanns á norrænni ráðstefnu
um Evrópumál
NÝR sendiherra Kína á Íslandi,
Jiang Zhengyun, afhenti fyrr í
vikunni forseta Íslands, Ólafi
Ragnari Grímssyni, trúnaðarbréf
sitt við hátíðlega athöfn á Bessa-
stöðum.
Að athöfninni lokinni efndi for-
seti Íslands til móttöku og var til
hennar boðið aðilum sem verið
hafa í nánum samskiptum við
Kína undanfarin ár.
Jiang Zhengyun er fæddur í
apríl árið 1946 í Hubei-fylki í
Kína. Hann hefur á ferli sínum
starfað við sendiráð Kína í ýmsum
Afríkuríkjum.
Eiginkona hans heitir Wang
Yaorong og eiga þau eina dóttur.
Nýr sendiherra
Kína á Íslandi