Morgunblaðið - 08.09.2002, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. SEPTEMBER 2002 23
Við þurftum svo auðvitað að koma
textanum yfir í sérstakt orðabókar-
forrit til vinnslu og það var að meg-
inhluta smíðað hjá forlaginu. Í upp-
hafi keyptum við þó færeyskt forrit,
en Færeyingar voru þá að semja
fyrstu orðabók sína, reyndar með Ís-
lenska orðabók Árna að fyrirmynd.
Það forrit löguðum við, eða réttara
sagt tölvumenn okkar, Axel V. Ein-
arsson og Marinó Njálsson, að þörf-
um okkar og nú hefur opnast nýr
heimur við vinnslu bókarinnar miðað
við seðlasöfn og prentsmiðjuhandrit
fyrri tíma. Tölvutæknin veitir hins
vegar ekki bara svigrúm og frjáls-
ræði, heldur kallar hún líka á aga og
samræmingu sem forverar okkar
þurftu ekki að búa við.“
Viðskipti, tölvur,
tónlist og grös
Þegar endurbætur hófust var
fyrsti verkþátturinn augljós, að
bæta inn orðum sem ekki voru til í
málinu árið 1983. „Við höfum reynt
að hafa uppi á þessum orðum í al-
mennum textum og mæltu máli.
Söfn Orðabókar Háskólans hafa
hjálpað okkur mikið, en þetta er að
lokum verk sem orðabókarhöfundar
verða að vinna sjálfir, vera vakandi
og hlusta hvar sem þeir eru staddir
og skrifa hjá sér strax. Netið hefur
reyndar nýst okkur vel − oft höfum
við til dæmis notað leitarvélina „leit-
.is“ til að skoða ný orð í margs konar
samhengi. Síðan höfum við frá upp-
hafi unnið að endurskoðun á mörg-
um fagsviðum. Hjá Árna Böðvars-
syni eru margs konar sérsvið
tilgreind, til dæmis dýrafræði, jarð-
fræði, tækni, flugmál, uppeldisfræði
og svo framvegis, með sérstökum
táknum og merkjum. Við settum
okkur að sjálfsögðu fyrir að endur-
skoða rækilega allan þennan orða-
forða en höfum ekki haft ráðrúm til
að vinna við sérhvert þessara sviða
af jafnmikilli alvöru. Dæmi um slík-
an orðhóp sem við þurftum að leggja
talsverða vinnu í að endurskoða er
orðfæri í viðskiptum og hagfræði.
Það var fátæklegt í fyrri útgáfum, en
að auki hafa á síðustu áratugum orð-
ið miklar breytingar og framþróun á
því sviði eins og menn þekkja. Sama
á til dæmis við um tölvuheiminn.
Einstaka tölvuorð rataði í bókina
1983 en nú hefur þeim fjölgað feiki-
lega. Við höfum meðal annars farið í
gegnum íðorðasöfn og haft sérfræð-
inga okkur til ráðgjafar. Reynsla
okkar er hins vegar sú að við notum
aðeins um 5−10% af orðaforða íð-
orðasafnanna í Íslensku orðabókina.
Þetta hlutfall er eðlilegt, því það er
ekki hlutverk almennrar orðabókar
að upplýsa um allt sérfræðimálfar.
Það á heima í sérstökum handbókum
og íðorðasöfnum hverrar fræði- eða
atvinnugreinar. Viðmiðun okkar er
sú að taka upp það orðfæri á sérsvið-
unum sem við rekumst á hvert og
eitt sem hluti almennings í daglegu
lífi, í samræðum við vini eða á vinnu-
stað, í fjölskyldunni, í blöðunum og í
fréttum.“
Mörður nefnir einnig að farið hafi
verið rækilega yfir tónlistarorð, mál-
fræði, heimspeki og bókmenntir,
heilsufar og stjórnsýslu, svo nokkuð
sé nefnt. „Við eigum auðvelt með að
samræma skýringar á þessum orð-
um af því að við vinnum bókina í
tölvu. Með því að kalla fram öll orð
sem tengjast tónlist getum við at-
hugað þann flokk allan í einu í stað
þess sem gömlu mennirnir bjuggu
við, að vera meira og minna bundnir
af stafrófsröðinni með sinn seðilinn í
hverjum stafabunka.“
Náttúrufræði, einkum grasa- og
dýrafræði, er enn einn flokkurinn,
sem þurfti að endurskoða vel. „Í
þessum greinum hafa orðið miklar
framfarir, bæði með endurbótum í
flokkunarkerfi og ýmsum fræðileg-
um landvinningum. Þekkingu okkar
um lífríki sjávar hefur fleygt fram
síðustu áratugi, og ekki síður um
vatnadýr, fæðu vinsælla veiðifiska.
Nýir varpfuglar koma til landsins og
þekking á skordýrum og smáverum
á landi og í vötnum hér á landi hefur
stóraukist. Svo er náttúran auðvitað
sífellt að breytast. Við teljum það
sérstaka skyldu Íslenskrar orðabók-
ar að fylgja þessari þróun eftir −
það hlýtur að vera eitt af sérkennum
orðabókar fyrir tungumál sem er
jafnbundið einum tilteknum reit á
jarðkúlunni og raunin er um hið ást-
kæra ylhýra.“
Orðabókin er heimilisbók
Mörður segir að Íslensk orðabók
sé heimilisbók og orðfæri í henni
þurfi ekki síður að ná til hversdags-
legra hluta en fornrar gullaldar eða
sérstakra tæknisviða. „Það verður
að segjast eins og er að ýmsu því
orðfæri sem tilheyrir bæði heimilinu
og reynsluheimi kvenna hafði ekki
verið sinnt eins og okkur þykir nú
við hæfi. Á þessu sviði hafa líka orðið
miklar breytingar. Hérlendis hefur
orðið matarbylting á síðustu tuttugu
árum, bæði á veitingastöðum og
heimilum. Þeirri byltingu fylgja orð
sem áður var lítil þörf á í orðabók,
eins og spaghettí, pasta og pítsa. Nú
notum við líka alls konar krydd sem
fáir þekktu áður.“
Í þriðju útgáfu orðabókarinnar
verður einnig fjallað meira um fatn-
að, saumaskap og ýmsar handíðir en
í fyrri útgáfum. „Þar vil ég sérstak-
lega nefna ómetanlega hjálp Elsu E.
Guðjónsson sem er fremsti fræði-
maður okkar um handíðir fyrri
alda.“
Mörður segir skiljanlegt að for-
verar hans í orðabókarsmíðinni hafi
lagt litla áherslu á þessa hlið mann-
lífsins, þeir hafi verið börn síns tíma
og haft lítið af matargerð, heimilis-
haldi, uppeldi og fatasaum að segja.
Sennilega hafi þetta svo ekki þótt
brýnasta verkefnið þegar kom að því
að smíða orðabók fyrir íslenska lýð-
veldið. „Á okkar tímum var einboðið
að bæta úr þessu. Eitt dæmið af
þessu tagi er að nú fjöllum við
þokkalega um snyrtivörur kvenna
og karla. Við höfum haft gaman af að
finna orð og semja skýringar um
þessa hversdagslegu hluti − og við
þá vinnu kom í ljós að þekking karl-
manna á snyrtivörum kvenna er
ákaflega takmörkuð. Maskarar, vax-
meðferð, gloss, krullupinni, hyljari.
Nú geta þeir flett þessu öllu upp.“
Enn eina leið við endurskoðunar-
verkið segir Mörður vera að fylgja
innra kerfi tungumálsins, fara yfir
efnið eftir einstökum orðflokkum og
undirhópum þeirra. „Við höfum lagt
mikla áherslu á að fara í gegnum
sagnorðin, bæta við skýringarnar og
setja þau betur upp. Mikil notkun
sagna er helsta sérkenni íslenskunn-
ar og sagnirnar hafa ýmis merking-
arblæbrigði sem erfitt getur verið að
henda reiður á þegar hratt er farið
yfir sögu. Þau blæbrigði eru einmitt
eitt af því sem gerir útlendingum
erfitt fyrir að læra íslenska tungu til
fullnustu. Þessi sérstaki sagnaleikur
íslenskunnar á við á öllum öldum
málsögunnar. Hvað þýðir það til
dæmis þegar maður er á samtíma-
íslensku hvattur til að „láta sjá sig“?
Þá á hann ekki að færa sig í ljósið
eða fara úr fötunum, eins og einhver
gæti haldið, heldur koma í heimsókn
eða mæta á samkomu. − Kristín
Bjarnadóttir sérfræðingur hjá Orða-
bók Háskólans veitti ómetanlegt lið-
sinni við nýsmíði sagnflettnanna, og
hinn reyndi orðabókarmaður og ís-
lenskukennari Aðalsteinn Davíðsson
hefur líka verið betri en enginn við
skilgreiningar og nýsamningu í
sögnunum. Ég á von á að fagmenn í
orðabókargerð og íslenskukennslu
taki þessum breytingum fagnandi.“
Mörður var einn ritstjóra Slang-
urorðabókarinnar sem kom út fyrir
20 árum, 1982. „Já, sú bók spratt úr
sínum samtíma, en margt slangur á
hvergi heima nema í sérstökum
slangurorðabókum. Ýmislegt sem
rataði inn í þá bók hefur hins vegar
fest sig í sessi í daglegu máli og á
núna erindi í almenna orðabók. Sum
orðanna eru sérmerkt sem slangur,
en önnur eru á okkar tímum orðin
venjuleg íslenska, oftast þó óform-
legt mál einhvers konar. Við höfum
bætt inn ýmsu af þessu tagi en um
leið tekið út orð sem Árni Böðvars-
son og félagar höfðu sett inn sem
slangur eða talmál, en hafa ekki náð
að festast í málinu. Orðabækur eiga
að breytast á þennan hátt.“
Íhaldssöm bók í eðli sínu
Mörður Árnason segir að orðabók
af þessu tagi sé fræðilegt verk. „Höf-
undar orðabókar af þessu tagi geta
’ Íslensk orðabók er hin eina sanna orða-bók í hugum þeirra sem hafa alist upp við
hana, og er að öllu samanlögðu ein helsta
metsölubók lýðveldistímans. ‘
’ Hvort sem okkur líkar betur eða verr hafalandamæri góðrar eða réttrar íslensku ann-
ars vegar og vondrar eða rangrar íslensku
hins vegar tekið breytingum og eru ekki
jafnskýr og áður. ‘
SJÁ SÍÐU 24