Morgunblaðið - 24.10.2002, Blaðsíða 24

MENNTUN
24 FIMMTUDAGUR 24. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
STOFNUN Barnaskólans áEyrarbakka fyrir 150 árumvar svolítið óvænt því nútím-inn var þá ekki hafinn á Ís-
landi, og aðstæður voru oft erfiðar.
Ungbarnadauði var t.d. mikill og dó
annað hvert fætt barn á Stokkseyri
sem var með því mesta sem þekktist á
Íslandi. Hvers vegna tókst að stofna
barnaskóla fyrir börn á Eyrarbakka
og Stokkseyri árið 1852 og búa svo vel
um hnútana að hann starfar enn?
Umræða um gildi menntunar fyrir
nauðsynlegar framfarir í þjóðfélaginu
var lifandi, og á Eyrarbakka og
Stokkseyri voru það réttu mennirnir
sem tóku saman höndum á réttum
tíma og framkvæmdu verkið. Þetta
voru sr. Páll Ingimundarson, Guð-
mundur Thorgrímsson, verslunar-
stjóri á Eyrarbakka, og Þorleifur Kol-
beinsson, hreppstjóri og kaupmaður á
Háeyri.
Óvenju framsýnir
Árni Daníel Júlíusson sagnfræð-
ingur, sem nú vinnur að bók um
barnaskólana á Eyrarbakka og
Stokkseyri, segir að þessir menn hafi
verið óvenju framfarasinnaðir og að
samvinna þeirra hafi verið til fyrir-
myndar. Um Guðmund stendur t.d. í
sögu Eyrarbakka: „…kom þangað
nýr verslunarstjóri, fyrirmynd að
reglusemi, háttprýði og höfðingsskap
á allan hátt. Veitti hann verzlun Eyr-
arbakka forstöðu með forsjá og heiðri
um 40 ára skeið og vann að margs
konar framförum kauptúnsins.“ Guð-
mundur var formaður skólanefndar
fyrstu 35 árin. Heimili hans, konu og
sjö barna var í Húsinu og var rómað
fyrir háttprýði og höfðingsskap.
Barnaskóla hafði áður verið komið
á fót í Reykjavík árið 1826 en hann
lagðist niður 1848. Einnig starfaði
barnaskóli um miðja 18. öldina í Vest-
mannaeyjum en hann hætti sökum
fjárskorts. Þá voru svokölluð barna-
hús á Þingeyrum, Grund og Hólum.
Sennilega hefur barnaskólinn á
Eyrarbakka ekki átt neinn sinn líkan
fyrstu tíu árin, en þá var barnaskóli
stofnaður aftur í Reykjavík. Áhrifa-
mikill þáttur í tilurð hans var, að mati
Árna Daníels, að eftir miðja 18. öld
var kaupmönnum leyft að setjast að í
íslenskum þorpum árið um kring.
„Segja má að með þessu hafi forsend-
ur fyrir nútímavæðingu landsins orðið
til,“ segir hann og að borgarastéttin
hafi haldið innreið sína í íslenskt sam-
félag. Kaupmenn komu með ýmsar
nýjungar, m.a. menningarlegar á borð
við stofnun skóla. Staðreyndin er
samt að Eyrarbakki og Stokkseyri
voru langfyrst þorpa hér á landi til að
fá skóla, og telst 150 ára afmælishá-
tíðin því merkileg í sögu menntunar á
Íslandi.
Goðsögnin um alþýðufræðslu
Áðurnefndir félagar voru í farar-
broddi þessa máls en öll heimili í
Stokkseyrarsókn studdu skólastofn-
unina með fjárframlögum. Goðsögnin
um hina þekktu íslensku alþýðu-
fræðslu heimilinna skaut þó upp koll-
inum og ritaði 41 bóndi í Stokkseyr-
arhreppi bréf árið 1851 um að þeir
væru orðnir afhuga hugmyndinni um
skóla fyrir börnin. Þeir báru fyrir sig
fátækt og að tapa af gagninu sem þau
gerðu heima, einnig að þeir væru fær-
ir um að kenna börnunum heima. Í
bréfinu stóð m.a.: „fyrir það erum við
óvæntanlegir að láta nokkurt okkar
barn í hann, heldur ásetjum vér okkur
með guðs hjálp og aðstoð, að kenna
þeim sinn kristinndóm og ærleg erviði
þeim til lífsuppeldis.“ Frá þessu segir
Jón Hjaltalín landlæknir í Nýjum fé-
lagsritum árið 1852.
Upphafsmenn skólans létu þessa
mótbáru ekki trufla sig og héldu starfi
sínu ótrauðir áfram, enda voru þeir
fyrst og fremst að hugsa um æskuna
en ekki foreldrana. Þeir Páll, Guð-
mundur og Þorleifur skrifuðu í tíma-
ritið Bónda árið 1851: „Einn af þeim
stöðum, sem hefur flest þau einkenni
til að bera, sem vjer höfum nú ávikið,
er Eyrarbakki í Árnessýslu. Þar hag-
ar svo til, að á ekki lengra svæði, en
svo sem nemur einni bæjarleið, í nánd
við kaupstaðinn, eru allt að 50 býlum,
og eru þar, nú sem stendur, á milli 30
og 40 barna frá 7 til 14 vetra; þar
skammt í burtu er hið svonefnda
Stokkseyrarhverfi og eru þar hjerum-
bil 30 býli, og 20 börn, á sama aldri og
hin.“
Áherslan á vísindin
Það sem gerist með barnaskólan-
um á Eyrarbakka er að áherslan í
fræðslu barna á forsendur vísindanna
leysa forsendur kirkjunnar af hólmi.
Árni Daníel segir að greinilega megi
rekja áhersluna á veraldlegt hlutverk
menntunar til upplýsingarinnar og
frönsku byltingarinnar. Einnig ríkti
sú hugsjón að nauðsynlegt væri að
ráða bót á þeim menntunarskorti sem
ríkti í þéttbýlum sjóþorpum og við
kaupstaði. „Byltingarandinn kom svo
frá Danmörku til Íslands,“ segir hann
og að Íslendingar hafi bætt við hann
fórnfýsi og löngun til að þjóna land-
inu.
Bæði stúlkur og drengir stunduðu
nám í barnaskólanum
og voru þau flest á aldr-
inum 10 til 14 ára. Þau
hlutu almenna mennt-
un eins og í íslensku,
reikningi, skrift, sögu,
landafræði, náttúru-
fræði, dönsku og krist-
infræði. Konurnar í
Húsinu sinntu svo
aukagreinum eins og
handavinnu, tónlistar-
kennslu, söng, ofl. Eng-
um blöðum er um það
að fletta að börnin vildu
í skólann. Skólagangan
var góð forsenda þess
að skapa sér möguleika
og brjótast síðar til
mennta. Í bók Árelíusar Níelssonar
um sögu barnaskólans á Eyrarbakka
rifjar Daníel Ágústínusson upp minn-
ingar sínar:
„Vorið 1922 mætti ég 9 ára við
lestrarpróf í skólann [...] Lesturinn
gekk víst ágætlega og spurði skóla-
stjórinn mig strax, hvort ég vildi ekki
koma í skólann í haust, þar sem ég
væri alveg orðinn læs. Ég svaraði því
játandi, en var samt ekkert upplits-
djarfur. Ég var léttstígur heim úr
skólanum með þessa frétt og hlakkaði
til skólans allt sumarið [...] Næstu
fimm veturna dvaldi ég í skólanum.“
(bls. 160).
Menntaðir kennarar
Skólamenn þurftu vissulega að
glíma við ýmiss konar vanda, t.d. að
menntaðir kennarar voru ekki á land-
inu. Kennarar voru því fengnir úr
prestaskólanum og stöldruðu þeir iðu-
lega stutt við. Fyrstu atvinnukennar-
arnir voru Pétur Guðmundsson sem
var skólastjóri barnaskólans 1893 til
1920, og Guðmundur Sæmundsson.
Kona Péturs fékk stundum að
heyra þá skoðun frá bændum og fiski-
mönnum að maðurinn hennar væri
ekki að vinna. Þeir hafa sennilega of-
metið líkamlega vinnu, því þeir höfðu
ekki hugmynd um að kennsla er púl.
Pétur var gagnfræðingur og var einn
fyrsti kennarinn í Gerðum, Grindavík
og Keflavík og einn sá fyrsti sem gerði
starfið að ævistarfi sínu. Hann flutti á
Eyrarbakka árið 1893 og var þar
kennari allt til 1919, og lést 8. maí
1922. Meðal barna hans er Pétur Pét-
ursson þulur. Guðmundur kenndi og
stjórnaði á Stokkseyri 1891–1917.
Hvor um sig var skólastjóri í 26 ár.
Íslensk heimili breyttust
Áður er búið að nefna þá höfuð-
breytingu að menntun barna var nú
reist á heimsmynd vísindanna en ekki
biblíunni einni saman. Önnur höfuð-
breytingin var sú að skólinn breytti
hlutverki heimilanna. „Heimilið hætti
að vera bæði framleiðslu- og neyslu-
eining, og varð nú eingöngu neyslu-
eining,“ segir Árni Daníel, „en þá er
átt við að áður bjó fólk, vann, mataðist
og hvíldist á heimilinu, allt í senn, en
eftir að nútímavæðing hófst breyttist
þetta.“
Framleiðslan færðist út á vinnu-
staði, söltunarplön, verksmiðjur,
frystihús, skrifstofur og aðra slíka
staði, og skólinn undirbjó fólk fyrir
slík störf utan heimilis frá unga aldri.
„Barnaskólinn á Eyrarbakka var því
mikilvægt tákn nýrra tíma, þess að
þurrabúðahverfin og hjáleiguhverfin
væru að breyta um ímynd, úr menn-
ingarsnauðu fátæktarbæli í sjávar-
þorp með sjálfsvirðingu,“ segir hann.
Mjólkurskákmótið. Blað. ritstj. Hrafn Jök-
ulsson.
Saga barnaskólans á Eyrarbakka. Árelíus
Níelsson. 1952.
Árborg/ Áhrif barnaskólans á Eyrarbakka og Stokkseyri eru sennilega meiri en margir gera sér grein fyrir. Þau
voru til dæmis að hlutverk íslenskra heimila breyttist og einnig að guðfræðin vék fyrir vísindaiðkun nemenda.
Gunnar Hersveinn og Sigurður Jónsson fréttaritari tóku saman efni úr sögu skólans og töluðu við kunnuga.
Langfyrst
þorpa til
að fá skóla
Ljósmynd/Aðalsteinn Sigmundsson. Eigandi/ Sjóminjasafnið á Eyrarbakka
Barnaskólinn á Eyrarbakka sem reistur var árið 1913 á Flötunum. Börnin eru hér í hringleik sunnan við skólahúsið.
 Styrkur upphafsmanna skólans
dugði gegn öllu mótlætinu
 Stofnunin var næstum á skjön við
veruleikann, hún var hugsjón Ljósmynd/Anne LuunBörn að leik á Eyrarbakka í nánd við danskt vöruhús. Teinarnir voru notaðir til að flytja vörur.
guhe@mbl.is
’ Rekja má áherslu áveraldlegt hlutverk
menntunar til upplýs-
ingarinnar og frönsku
byltingarinnar. Bylt-
ingarandinn kom svo
frá Danmörku og Ís-
lendingar bættu við
hann löngun til að
þjóna landinu. ‘ Pétur Guðmundsson Guðmundur Thorgrímsson