Morgunblaðið - 11.01.2004, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 2004 11
Rafrænt eftirlit á vinnu-
stöðum nokkuð útbreitt
Guðbjörg Linda Rafnsdóttir, fé-lagsfræðingur hjá Vinnueftirlit-inu og lektor við félagsvís-indadeild Háskóla Íslands, segirað svo virðist sem rafrænt eftirlit
á vinnustöðum sé nokkuð útbreitt hér á landi og
að Íslendingar hafi verið fljótir að tileinka sér
nýja tækni á því sviði. Umræða um þessi mál í
þjóðfélaginu sé þó enn á byrjunarstigi.
Guðbjörg Linda stýrir rannsóknarverkefni
er nefnist Áhrif upplýsingatækni á vinnuum-
hverfi og persónuvernd, sem hefur það að
markmiði að greina umfang rafrænnar upplýs-
ingaöflunar á vinnustöðum, birtingarform
hennar og áhrif á vinnuskipulag og líðan starfs-
manna. Margrét Lilja Guðmundsdóttir fé-
lagsfræðingur vinnur með Guðbjörgu Lindu að
rannsókninni, sem styrkt er af Rannsóknarráði
Íslands, en að henni standa Vinnueftirlitið,
Landlæknisembættið, Verslunarmannafélag
Reykjavíkur og Rafiðnaðarsambandið, auk
Persónuverndar.
Rannsóknin hefur staðið á annað ár og hafa
spurningalistar verið sendir til starfsmanna í
allnokkrum fyrirtækjum og viðtöl tekin við
starfsmenn og stjórnendur, auk
þess sem gerð hefur verið úttekt
á lögfræðilegri hlið mála. Hluti niðurstaðna
hefur þegar verið kynntur, en endanlegra nið-
urstaðna er að vænta í lok þessa árs. „Við ætl-
um að reyna að meta hvort og þá hvaða áhrif
það hefur á líðan starfsmanna að vinna undir
rafrænu eftirliti. Hvort það auki fyrst og fremst
öryggiskennd eða hvort starfsmönnum finnist
það vera streituvaldur,“ segir Guðbjörg Linda.
„Við erum að skoða hvernig þessi tegund upp-
lýsingatækni, sem felst í því að fylgjast með
starfsmönnum á vinnustöðum, hefur verið not-
uð. Hún er í mjög örri þróun og við höfum með-
al annars verið að taka viðtöl við framleiðendur
og innflytjendur slíks búnaðar til að átta okkur
á því hvert stefnir.“
Þrír flokkar rafræns eftirlits
Guðbjörg Linda segir mikilvægt að greina á
milli ólíkra flokka rafræns eftirlits. Í fyrsta lagi
sé um að ræða ýmiss konar eftirlit með mynda-
vélum, sem mikið hafi verið fjallað um. Í öðru
lagi hafi margir lýst áhyggjum af því hvernig
fylgst sé með netnotkun, tölvupósti og símtöl-
um starfsmanna. Þriðja tegund rafræns eft-
irlits, sem rannsóknin beinist ekki hvað síst að,
felist í reglubundinni mælingu á afköstum
starfsmanna.
Guðbjörg Linda kveðst hafa gert rannsókn á
tækniþróun í fiskvinnslu fyrir nokkrum árum.
„Þar sá ég í fyrsta skipti þessa svokölluðu sí-
tengingu starfsmanna við tölvurita. Í dag er
það orðið þannig í þróuðustu fiskvinnsluhús-
unum að þeir sem vinna á flæðilínu, nánast í öll-
um tilvikum konur, skrá sig inn á sitt litla
vinnuborð og eru þá beintengdir við tölvurita
sem mælir stöðugt framleiðslu hverrar og einn-
ar manneskju þannig að verkstjórinn getur
fylgst með því á línuriti hvað hún er að vinna
hratt og hvenær hún tekur sér vinnuhlé. Þann-
ig er hægt að sjá nákvæmlega hvað hver starfs-
maður framleiðir og unnt er að skoða vinnu
hvers starfsmanns yfir ákveðin tímabil og bera
starfsmenn saman með grafískum hætti. Og
þegar starfsmenn fara til dæmis í morgunkaffi í
sumum þessara hátæknifrystihúsa hefur listi
yfir framleiðslu starfsmanna það sem af er
morgni verið hengdur upp á töflu. Reyndar
bannaði Tölvunefnd á sínum tíma að slíkir listar
væru birtir undir nöfnum, þannig að þeir eru nú
birtir með númerum, en starfsmönnum sem ég
talaði við fannst það ekki skipta neinu máli því
allir vissu hverjir báru hvaða númer.“ Guðbjörg
Linda tekur fram að einstaklingsbundið eftirlit
á vinnustöðum á borð við frystihús sé vissulega
engin nýlunda. En rafrænt eftirlit með þessum
hætti sé hins vegar komið á annað stig.
Að sögn Guðbjargar Lindu tíðkast sítenging
við tölvurita einnig utan framleiðslugreina,
meðal annars í skrifstofuumhverfi. „Í þjón-
ustuverum eru starfsmenn til dæmis oft tengd-
ir tölvu sem mælir hvenær og hversu mikið þeir
eru í samskiptum við viðskiptavini. Sum þess-
ara fyrirtækja hafa samið formúlu sem segir til
um æskilegt vinnuferli starfsmanna. Athygli
mín var vakin á þessu og það varð ásamt öðru
kveikjan að þessari rannsókn.“
Aukin öryggiskennd eða aukin streita?
Guðbjörg Linda segir að erlendar rannsóknir
hafi leitt í ljós að eftirlit á vinnustöðum hafi
fyrst og fremst tvenns konar áhrif. Annars veg-
ar auki það öryggiskennd starfsmanna og hins
vegar geti það verið streituvaldur. „Það sem við
þurfum að leggja mat á er hvað aðskilur þessa
starfsmenn sem upplifa þetta á mismunandi
hátt.“
Guðbjörg Linda hefur áður rannsakað vinnu-
umhverfi starfsmanna í bönkum. „Gjarnan er
litið svo á að eftirlitsmyndavélar í bönkum séu
öryggisatriði, þær geti dregið úr hættu á
bankaránum og svo framvegis. En einnig eru
dæmi um að eftirlitsmyndavélum hafi verið
komið fyrir á lokuðum vinnusvæðum, þar sem
þær þjóna greinilega fyrst og fremst þeim til-
gangi að hafa eftirlit með því hvort fólk er að
vinna vinnuna sína. Og þá er eftirlitsmyndavél-
in farin að þjóna svipuðu hlutverki og sítenging
við tölvurita og getur valdið streitu.“
Í verðbréfafyrirtækjum er algengt að símtöl
séu tekin upp, í þeim tilgangi að enginn vafi
leiki á því hvað starfsmönnum og við-
skiptavinum hafi farið í milli, og það er almennt
álitið til hagsbóta fyrir starfsmenn. Guðbjörg
segir að erlendar rannsóknir hafi hins vegar
sýnt að rafrænt eftirlit, sem hefur þann tilgang
að auka framleiðni, geti verið mikill streituvald-
ur og að íslenskar rannsóknir gefi einnig vís-
bendingar um að svo sé. Sumar fiskvinnslukon-
ur hér á landi hafi þó bent á að þetta hafi orðið
til þess að hvetja þær áfram og þannig hækkað
bónusinn.
„Það er því ekki hægt að setja allt eftirlit á
vinnustöðum undir sama hatt og alhæfa um
áhrif þess. Við þurfum að vera okkur meðvituð
um að þessi tækni getur verið til góðs fyrir fyr-
irtæki og starfsmenn, en það er jafnframt mjög
auðvelt að misnota hana. Það getur verið freist-
andi að safna upplýsingum um starfsmenn ein-
göngu vegna þess að tæknin býður upp á það,
þrátt fyrir að það hafi engan sérstakan til-
gang.“
Traust, sjálfræði og fjölbreytni
Í tengslum við rannsóknina hafa viðtöl verið
tekin við stjórnendur á vinnustöðum þar sem
eftirlit er haft með starfsfólki. „Atvinnurek-
endur og stjórnendur eru almennt mjög með-
vitaðir um að eftirlit á vinnustað geti verið
streituvaldur. Annað sem kemur til er að þegar
starf er skipulagt á þann máta að unnt er að
koma við sítengingu við tölvurita er starfið yf-
irleitt mjög einhæft. Fjölbreytni í starfi er hins
vegar ákaflega mikilvæg forsenda þess að
starfsfólki líði vel, eins og fjölmargar rann-
sóknir hafa sýnt,“ segir Guðbjörg Linda.
„Það skiptir einnig mjög miklu máli varðandi
líðan starfsmanna að þeir upplifi traust og sjálf-
ræði. Það að vera sífellt undir vökulu auga
„stóra bróður“, hvort sem það er í formi
myndavéla, sítengingar við tölvurita eða eftirliti
með notkun síma og tölvupósts, getur vissulega
grafið undan tilfinningu starfsmanna um að
þeim sé treyst og að þeir njóti sjálfræðis.“
18% svarenda undir rafrænu
eftirliti á vinnustað
Í tengslum við rannsóknina var spurn-
ingakönnun lögð fyrir 1.500 manns á aldrinum
18–80 ára á landinu öllu, til að kanna umfang
rafræns eftirlits á vinnustöðum hér á landi. Í
ljós kom að um 18% svarenda kváðust vera
undir rafrænu eftirliti á vinnustað. Slíkt eftirlit
var algengast meðal skrifstofufólks, en rúm
28% þess svöruðu spurningunni játandi. Ekki
var marktækur munur á milli kynja, en yngra
fólk var líklegra til að vinna undir rafrænu eft-
irliti en eldra fólk.
Guðbjörg Linda segir að í könnun
sem var gerð í völdum fyrirtækjum
hafi komið í ljós að um 70% starfsmanna hafi
lýst sig ósammála þeirri staðhæfingu að rafræn
upplýsingasöfnun á vinnustöðum veiti starfs-
mönnum öryggi og tæplega 70% hafi verið sam-
mála því að hún valdi starfsmönnum óþæg-
indum. „Í ljós kom að afstaða fólks fer þó mjög
eftir starfssviði. Stjórnendur eru almennt séð
jákvæðastir og sölumenn eru einnig frekar já-
kvæðir. En ég vil vekja athygli á því að sam-
kvæmt þessari rannsókn virðist sem stór hluti
starfsmanna, eða um 70%, viti ekki hvort verið
sé að fylgjast með þeim með rafrænum hætti.
Til þess að heimilt sé að safna rafrænum upp-
lýsingum þarf bæði að fá leyfi fyrir því hjá Per-
sónuvernd og upplýsa starfsmenn með viðhlít-
andi hætti, þannig að í raun ætti enginn að
svara því til að hann viti ekki hvort hann sé und-
ir eftirliti.“
Orðræðan tæknimiðuð
Eftirlitstækni hefur þróast ört á und-
anförnum árum. „Við höfum rætt við marga at-
vinnurekendur sem nota rafræn eftirlitskerfi
og í ljós hefur komið að upphafið hafi gjarnan
verið það að atvinnurekendur hafa verið að
uppfæra hjá sér tæknibúnað og fengið slík kerfi
með í kaupunum, án þess að hafa endilega ósk-
að eftir því sérstaklega eða áttað sig á því yfir
höfuð að það væri hægt að safna rafrænum
upplýsingum um vinnuframlag starfsmanna
með svo auðveldum og nákvæmum hætti.
Margir þeirra áttuðu sig til dæmis ekki á því að
sækja þyrfti um leyfi til Persónuverndar til að
skrá og safna slíkum upplýsingum. Bæði hér á
landi og í nágrannalöndunum hefur því verið
rætt um að atvinnurekendur séu ef til vill í
mörgum tilfellum bara að safna upplýsingum
vegna þess að þeim er það kleift, án þess að
leiða hugann að því að það geti stangast á við
lög um friðhelgi einkalífsins og verið neikvæður
streituvaldur fyrir starfsmenn.
Menn tala gjarnan eins og það sé tæknin sem
ráði ferðinni. Og þarna þurfum við aðeins að
staldra við. Það er auðvitað undir okkur sjálfum
komið að hve miklu leyti við ætlum að láta
tæknina stýra okkur inn í ákveðið vinnuferli.
Orðræðan í samfélaginu er mjög tæknimiðuð. Í
viðtölum okkar við stjórnendur kemur fram að
þeim er auðvitað umhugað um starfsfólk sitt.
Stjórnendur í dag vita að það er mikilvægt að
fjárfesta í góðri líðan starfsmanna. Samt sem
áður kemur þessi orðræða upp aftur og aftur.
Ég hef á tilfinningunni að við stöndum mjög
framarlega hér á landi varðandi innleiðingu
ýmiss konar eftirlitstækni. En ég held að um-
ræðan um ástæður þess og afleiðingar sé hins
vegar komin mjög skammt á veg,“ segir Guð-
björg Linda að lokum.
Morgunblaðið/Arnaldur
Guðbjörg Linda Rafnsdóttir
’ Það getur verið freistandi að safna upplýsingum umstarfsmenn eingöngu vegna þess að tæknin býður upp á
það, þrátt fyrir að það hafi engan sérstakan tilgang. ‘
aith@mbl.is
atvinnurekandi komi upp tæknilegum hindr-
unum til að koma í veg fyrir að starfsmenn fari
inn á ákveðnar síður, í stað þess að banna alfar-
ið netnotkun í einkaþágu. Vísað er til þess að í
Danmörku hafi fyrirtækjum verið talið heimilt að
finna út hvaða heimasíður eru mest sóttar af
starfsmönnum almennt, enda ljóst að munur sé
á slíku og því að skoða heimasíðuheimsóknir til-
tekins starfsmanns. Danir telja hins vegar að
slík skoðun á heimasíðunotun einstakra starfs-
manna geti verið heimil, sé grunur á því að
starfsmaður fari ekki að þeim reglum sem gilda
á vinnustaðnum um netnotkun.
Sítenging við tölvurita
Dæmi eru um að starfsmenn séu sítengdir
tölvurita sem færir inn hvert viðvik í störfum
þeirra, jafnvel í afkastahvetjandi tilgangi. Þess
háttar sítenging þekkist í frystihúsum, þar sem
teljari telur fiska í vinnslu og á öðrum stöðum er
fylgst með áslætti á lyklaborð eða fjölda sím-
hringinga. Ökusíritar hafa verið notaðir til að
fylgjast með störfum manna, t.d. notaði Lands-
síminn hf. slíkan búnað í hluta bíla sinna. Per-
sónuvernd sagði ekkert athugavert við það,
enda tilgangurinn, þ.e. hagræðing, fækkun
óhappa og aukið öryggi starfsmanna, bæði lög-
mætur og málefnalegur. Þar að auki vissu
starfsmennirnir af síritanum og sýndu samþykki
sitt í verki.
Fylgst með ferðum starfsmanns
Atvinnurekandi getur fylgst með ferðum
starfsmanns á vinnustaðnum ef starfsmaður er
t.d. með aðgangskort með segulrönd til þess að
komast á milli staða. Þá mun einnig vera hægt
með ákveðnum útbúnaði að fylgjast með því
hvenær starfsmaður situr í sæti sínu.
Um þetta segir Sigrún Henriette Kristjáns-
dóttir að í báðum tilvikum þurfi að huga að því
hvort tilgangurinn með vöktuninni sé málefna-
legur. „Sem dæmi um málefnalegan tilgang í
fyrra dæminu er hægt að hugsa sér vinnusvæði
þar sem unnið er með hættuleg efni og einungis
er heimilt að vera í snertingu við þau í takmark-
aðan tíma,“ segir í úttekt hennar. „Vandasamt
er að sjá að tilgangur með vöktun í seinna
dæminu sé annar en sá að spara símsvör-
unarfólki fyrirtækisins að hringja í viðkomandi
starfsmann. Telja má að vinnsla persónuupplýs-
inga sem eingöngu miðar að því að fylgjast með
ferðum starfsmanns svo hægt sé að vita hvern-
ig starfsmaður nýtir vinnutíma sinn sé lítilsvirð-
andi og hljóti slíkt viðvarandi eftirlit að vera
andstætt meginreglum um friðhelgi einkalífs
[...]“
Notkun símtækja
Hlustun atvinnurekanda eða yfirmanns á sím-
töl starfsmanna, hvort heldur er endrum og eins
eða reglulega, telst ekki vinnsla persónuupplýs-
inga nema sá sem hlustar skrái sérstaklega nið-
ur þær persónuupplýsingar sem fram koma í
samtalinu. Hins vegar getur leynileg hlustun at-
vinnurekenda á símtöl starfsmanna brotið gegn
Mannréttindasáttmála Evrópu og ákvæði stjórn-
arskrárinnar um friðhelgi einkalífs. „Þá brýtur
hlustun atvinnurekenda á símtöl starfsmanna
sinna almennt séð gegn meginreglum vinnurétt-
arins um rétt starfsmanns til að njóta virðingar í
starfi. Reglur vinnuréttarins heimila þó hlustun
á símtöl starfsmanna ef ljóst er að slíkt er ekki
meiðandi fyrir starfsmann, ef slíkt er eingöngu
gert á grundvelli ástæðna er varða starfsemina,
ef slíkt veldur starfsmanni ekki tjóni eða umtals-
verðu óhagræði og ef tilgangurinn með hlustun-
inni er skynsamlegur,“ segir í úttektinni.
Þá kemur fram, að hér á landi hafi færst í
vöxt að atvinnurekendur hlusti á símtöl starfs-
manna þegar þeir afgreiða viðskiptavini. Slíkt er
ekki bannað í íslenskum lögum ef markmiðin
eru málefnaleg, t.d. símenntun starfsmanna, og
ef starfsmenn vita af fyrirkomulaginu og hafa
samþykkt það.
Söfnun upplýsinga um hvert starfsmaður
hringir telst til persónuupplýsinga og gilda þá
reglurnar um að upplýsingarnar séu unnar með
sanngjörnum, málefnalegum og lögmætum
hætti, þær séu fengnar í yfirlýstum, skýrum og
málefnalegum tilgangi og þær skuli vera viðeig-
andi og ekki umfram það sem nauðsynlegt er
miðað við tilgang vinnslunnar. Þá mun að öllum
líkindum einnig reyna á þau ákvæði persónu-
verndarlaganna sem kveða á um fyrirfram sam-
þykki starfsmanns fyrir skráningunni.
Það telst hins vegar ekki söfnun persónu-
upplýsinga ef t.d. eru aðeins skráðir fyrstu þrír
tölustafirnir í númerinu sem hringt er í eða ef
safnað er upplýsingum um hversu lengi er talað
í símann. Starfsmanni telst heimilt, samkvæmt
vinnuréttarreglum, að nýta sér síma atvinnurek-
anda og með hliðsjón af Mannréttindasáttmála
Evrópu hefur verið talið að atvinnurekandi geti
ekki bannað starfsmönnum sínum að hringja í
vinnutíma vegna einkaerinda.
Ef símtöl starfsmanna eru tekin upp á band
og varðveitt telst það söfnun persónuupplýs-
inga. Færst hefur í vöxt að slík hljóðritun sé
gerð í einkasímstöðvum fyrirtækja og opinberra
stofnana. Þannig munu lánastofnanir t.d. hljóð-
rita símtöl til að tryggja sönnun samninga við
viðskiptamenn.
rsv@mbl.is