Morgunblaðið - 11.01.2004, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Englendingar höfðu vart stig-ið fæti á íslenska jörð hinn10. maí árið 1940 þegarþeir og aðrir, hérlendis og
erlendis, fóru að velta fyrir sér
möguleikanum á að Bandaríkja-
menn öxluðu varnir eyjunnar í
norðri.
Raunar gerðist það áður, þar
sem Hermann Jónasson forsætis-
ráðherra ritaði Sveini Björnssyni,
þá sendiherra í Kaupmannahöfn,
hinn 1. febrúar 1940 og spurði
hann álits á hugmyndum um að Ís-
lendingar könnuðu viðhorf Breta til
þess að Bandaríkjamenn óskuðu
eftir hervernd Íslands. Þessum
hugmyndum var ekki fylgt frekar
eftir. Næsta skrásetta skref í mál-
inu steig síðan Vilhjálmur Þór (að-
alframkvæmdastjóri fyrir þátttöku
Íslands á heimssýningunni í New
York 1939, skipaður aðalræðismað-
ur Íslands fyrir öll Bandaríkin í
kjölfarið, í apríl 1940. Thor Thors
leysti hann þó fljótlega af hólmi því
að Vilhjálmur tók við starfi banka-
stjóra Landsbankans í byrjun októ-
ber sama ár. Hann varð síðar utan-
ríkis- og atvinnumálaráðherra,
forstjóri SÍS o.fl.). Vilhjálmur átti
fund með aðstoðarutanríkisráð-
herra Bandaríkjanna hinn 12. júlí
1940, þar sem hann grennslaðist
fyrir um hug Bandaríkjamanna til
þess að Ísland færðist inn á vernd-
arsvæði risans í vestri, samkvæmt
því sem segir í ritinu Foreign
Relations of the United States.
Mér vitanlega er ekkert skjalfest
til um að ríkisstjórninni hafi verið
kunnugt um þessar þreifingar og
má telja líklegt að Vilhjálmur Þór
hafi staðið að þeim að eigin frum-
kvæði. Aðstoðarutanríkisráðherr-
ann fór undan í flæmingi og virðast
hugmyndirnar hafa fengið lítinn
hljómgrunn á þessum tíma í stjórn-
kerfinu. Raunar svo litlar að sam-
kvæmt rannsóknum bandaríska
fræðimannsins og prófessorsins
Michaels T. Corgans (benda má á
bók hans sem kom út í fyrra, Ice-
land and Its Alliances: Security for
a Small State), sem hélt fyrirlestur
hérlendis um rannsóknir þar að
lútandi árið 1990, komust þær ekki
á borð forseta Bandaríkjanna,
Franklins D. Roosevelts.
Forsetinn var þó ekki alfarið
ókunnugur vangaveltum af sama
toga og raunar fyrir hernám Breta,
þar sem þær höfðu komið fram í
bréfi sem hinn þekkti landkönn-
uður Vilhjálmur Stefánsson hafði
sent aðstoðarmanni forsetans í apr-
íl 1940. Þar reyndi Vilhjálmur að
rökstyðja það álit sitt að túlka
mætti Monroe-kenninguna svo að
Ísland væri innan varnarlínu
Bandaríkjanna. Hugleiðingar land-
könnuðarins voru í samræmi við
fyrri kenningar hans um að það
væri „hrein landfræðileg villa að
telja Ísland til Evrópu“, en virðast
hafa vakið hverfandi athygli innan
Hvíta hússins. Í sama mánuði og
Thor ræddi óformlega við ráðu-
neytismenn, þ.e. í júlí, vék Winston
Churchill að þessu málefni í við-
ræðum sínum við Roosevelt. Sá
síðarnefndi virtist ekki uppveðrað-
ur yfir því að deila ábyrgðinni á
hernámi Íslands með Bretum, enda
þurfti forsetinn að kljást við áhrifa-
mikla „einangrunarsinna“ heima
fyrir og vildi ekki varpa þáverandi
utanríkisstefnu Bandaríkjanna fyr-
ir róða nema sannfærandi rök
lægju þar að baki. Almenningur
varð að trúa því að það þjónaði
hagsmunum föðurlandsins að
blanda sér í átök Evrópuþjóða.
Áfram var þó biðlað til Banda-
ríkjamanna. Þegar Vilhjálmur Þór
og eftirmaður hans í embætti, Thor
Thors (þingmaður Sjálfstæðis-
flokksins, formaður sýningarnefnd-
ar Íslands á heimssýningunni í
New York, aðalræðismaður þar í
ágúst 1940 og sendiherra Íslands í
Bandaríkjunum í október 1941),
gengu á fund Cordell Hull, utanrík-
isráðherra hinn 5. september 1940
ítrekuðu þeir spurninguna og
reyndu að gylla þann kost sem
fengið hafði svo treglegar viðtökur
í júlí; að Ísland nyti bandarískrar
herverndar til að það yrði ekki
vettvangur átaka. Þessar hug-
myndir studdust einnig við útvíkk-
un Monroe-kenningarinnar. Vil-
hjálmur kvaðst tala „óformlega og
óopinberlega“ en með vitund og
samþykki íslensku ríkisstjórnarinn-
ar (sem er með öllu ósannað og
bendir raunar margt til að það sé
ólíklegra en hitt). Að nýju voru
svörin frá Washington loðin og
óljós og engin leið að greina hvað
Bandaríkin hefðu í hyggju.
Í sama mánuði bar málefni Ís-
lands á góma á fundum landvarn-
arnefnda Bandaríkjanna og Kan-
ada í Washington og voru menn
sammála um að mikinn herafla
þyrfti til að tryggja varnir Íslands.
Skömmu síðar lét Roosevelt þau
orð falla í ræðu landvarnarnefnda
beggja deilda Bandaríkjaþings að
ekki væri hægt að verja Bandarík-
in án tryggra yfirráða á Grænlandi
og þar sem það væri í hættu ef Ís-
land félli í óvinahendur væri örygg-
islína Bandaríkjanna því dregin
austan við Ísland.
Í nóvember kom fram fyrirspurn
í breska þinginu um hvort Banda-
ríkjamenn gætu ekki tekið að sér
hervernd Íslands. Fátt varð um
svör. Í sama mánuði skrifaði Thor
Thors íslenska utanríkisráðuneyt-
inu og viðraði þá skoðun sína að
útilokað væri að Bandaríkjamenn
leystu Breta af hólmi án samráðs
þar að lútandi. Hann lagði til að Ís-
lendingar hefðu frumkvæði að
slíkri tilhögun mála, sem gæti skil-
að þeim árangri að Bretar yfirgæfu
Ísland í vinsemd. Sömuleiðis
myndu Bandaríkin ekki þarfnast
bækistöðvar fyrir landher á Ís-
landi. Þeim myndi nægja aðstaða,
sem væri sambærileg við umsvif
þeirra á Nýfundnalandi, þ.e. flug-
og flotabækistöð. Bandaríkjamenn
gætu þannig viðhaldið hlutleysis-
stefnu sinni og viðskiptatengsl
landanna styrkst til muna. Thor
kvaðst þeirrar skoðunar að óska
ætti tafarlaust eftir viðræðum við
Bandaríkjamenn.
Stefán Hjartarson sagnfræðing-
ur segir í fyrirlestri sínum, „Ice-
land’s geopolitical road“, sem hann
flutti í Stokkhólmi 1995, að Stefán
Jóhann Stefánsson utanríkisráð-
herra hafi brugðist ókvæða við
þessum hugmyndum Thors og gef-
ið honum fyrirmæli um að aðhafast
ekkert í þessum efnum án skýrra
fyrirmæla þar að lútandi.
Hugur Íslendinga
kannaður óformlega
Haustið leið að öðru leyti tíð-
indalaust í þessum efnum, en í jóla-
mánuðinum fékk ráðuneyti utan-
ríkismála á Íslandi heimsókn sem
olli utanríkisráðherra og samráð-
herrum hans heilabrotum. Föstu-
daginn 13. desember kom Bertel
E. Kuniholm, ræðismaður Banda-
ríkjanna, á fund íslenskra ráðu-
neytismanna og vitnaði í bréf sem
honum hafði verið að berast frá
Hugh S. Cummings, deildarstjóra í
bandaríska utanríkisráðuneytinu,
sem hafði málefni Íslands á sinni
könnu.
Kuniholm talaði um að horfur í
stríðinu væru mjög þungar fyrir
Breta. Í Bandaríkjunum væri litið
svo á að nánast útilokað væri að
Hverjir eiga að
vernda Ísland?
Framtíð varnarstöðvarinnar í Keflavík virðist óljós í kjölfar boðaðs niðurskurðar Bandaríkjastjórnar á framlögum til herstöðva
sinna og endurskoðunar á varnarstefnu. Íslenskir ráðamenn hafa tilkynnt að í Washington sé pólitískur vilji til að leita lausnar á
varnarmálum Íslands, en margir virðast þó þeirrar skoðunar að hilli undir brottför varnarliðsins. Sindri Freysson rifjar hér upp í
fyrri grein sinni margslunginn aðdragandann að upphaflegri komu bandarísks herliðs hingað til lands árið 1941.
Ljósmynd/Vigfús Sigurgeirsson
Heimssýningin í New York 1938. Thor Thors, formaður íslensku sýningarnefnd-
arinnar, ásamt Vilhjálmi Þór, framkvæmdastjóra hennar, sem bendir á Íslands-
deildina á líkani af sýningarsvæðinu.
Hinn 16. ágúst 1941 steig Winston S. Churchill á land í Reykjavík á heimleið frá fundi við Roosevelt og hélt beint til Al-
þingishússins til fundar við ríkisstjóra og ríkisstjórn landsins. Myndin var tekin þegar Churchill steig út á svalir Alþingis-
hússins og ávarpaði viðstadda ásamt Hermanni Jónassyni forsætisráðherra og Sveini Björnssyni ríkisstjóra.
‚[Bandaríkjamenn]
telja bara mun æski-
legra, frá eigin bæj-
ardyrum séð, að geta
fóðrað aðgerðir sínar
með því að Íslend-
ingar hafi leitað til
þeirra, og því sé ekki
um að ræða neina út-
þenslupólitík inn á
svið gömlu Evrópu.‘