Morgunblaðið - 11.01.2004, Blaðsíða 27

Thor Thors bréf hinn 27. janúar og
kvaðst hafa orðið undrandi þegar
Kuniholm spurði hann, á áður-
nefndum fundum þeirra í desem-
ber, hvort það væri að hans til-
hlutan að Thor og Vilhjálmur Þór
höfðu spurst fyrir um áhuga
stjórnarherra í Washington á að
reyna á þanþol Monroe-kenning-
arinnar. „Stefán Jóh. Stefánsson
svaraði því til að [Thor] Thors
hefði vitaskuld ekkert leyfi til að-
gerða að eigin frumkvæði, og að
þegar væri búið að tilkynna honum
í bréfi, hinn 5. október 1940, að
hann yrði að halda sig innan ákveð-
inna marka,“ segir Stefán Hjart-
arson í fyrrnefndum fyrirlestri.
Árás Þjóðverja á
Ísland sögð í bígerð
Í byrjun febrúar, á sameiginleg-
um fundum utanríkismálanefndar
Alþingis og ríkisstjórnarinnar, voru
áfram ræddar hugmyndir um
bandaríska hervernd. „Sumir voru
andvígir slíkri samningsgerð þar
eð hún bryti gegn hlutleysisstefn-
unni. Aðrir töldu að hlutleysis-
stefnan væri ekki í hættu þótt slík-
ir samningar yrðu gerðir og enn
aðrir álitu að hlutleysisstefnan
væri ekki svo mikils virði að mikl-
um hagsmunum ætti að fórna fyrir
hana,“ segir í bók Péturs J. Thor-
steinssonar, Utanríkisþjónusta Ís-
lands og utanríkismál.
Næstu mánuði fengu íslensk
stjórnvöld ekki frekari bónorð frá
Bandaríkjunum eða Bretlandi en
þau vissu, að sögn Stefáns Jó-
hanns, að „margar og miklar ráða-
gerðir voru á þeim mánuðum milli
Bandaríkjanna og Breta og að
Roosevelt notaði hvert tækifæri til
þess að teygja Bandaríkjaþing til
aukinnar aðstoðar við Breta. Það
var einnig á vitorði okkar, að Ís-
land bæri oft á góma í ráðagerðum
Roosevelts og Churchills“. Samráð-
herra hans í ríkisstjórn, Eysteinn
Jónsson, þá viðskiptamálaráðherra,
gat þess sömuleiðis að „róið var að
því mörgum árum af Bretum og
Bandaríkjamönnum síðari hluta árs
1940 og fyrri hluta árs 1941 að svo
gæti orðið [þ.e. að Bandaríkjamenn
tækju að sér varnir Íslands úr
höndum Breta]. En til þess þurftu
Íslendingar að fela þeim varnirn-
ar“.
Í Bandaríkjunum þokuðust þó
þessi mál áfram. Þannig ritaði fyrr-
um aðstoðarlandvarnarráðherra,
Henry Breckinridge, mörg bréf í
mars og apríl til aðstoðarmanns
Roosevelts, um mikilvægi Íslands,
og vitnar m.a. í samtöl sem hann
hafi átt við Vilhjálm Stefánsson um
þau mál. Corgan segir að hann hafi
einnig lýst „áhyggjum yfir að það
hve blaðagreinar um Bretland séu
fáorðar um hernámsliðið á Íslandi
kunni að benda til að þar sé aðeins
lítill og vanmáttugur liðsafli“.
Ályktun sem tíminn leiddi í ljós að
væri á rökum reist.
Á meðan Bandaríkjamenn íhug-
uðu stöðu mála voru Þjóðverjar
vígreifir sem fyrr og í lok mars,
nánar tiltekið 25. mars, tilkynnti
Hitler að vegna hernáms Bretlands
næði hafnarbannsvæði þeirra
gagnvart Bretum, og þar af leið-
andi stríðsátakasvæðið, allt norður
fyrir Ísland. Þegar sú ákvörðun
varð lýðum ljós má segja að áhugi
Bandaríkjamanna á Íslandi hafi
glæðst enn frekar.
En Bretar sátu ekki heldur að-
gerðarlausir. Skömmu fyrir þessa
tilkynningu æðsta manns Þriðja
ríkisins höfðu breskir og kanadísk-
ir sérfræðingar samið áætlun um
hugsanlega þátttöku Bandaríkja-
manna í stríðinu, þar sem gert var
ráð fyrir að 5. fótgönguliðsherfylki
bandaríska landhersins hernæmi
Ísland. „Þá átti ráðgjafi forsetans,
Harry Hopkins, einnig frumkvæði
að því að hafnar voru að nýju
samningaviðræður við Thor Thors
þann 14. apríl. Öll fór þessi áætl-
unargerð vitanlega fram með
mestu leynd. Hull utanríkisráð-
herra var satt að segja ekki kunn-
ugt um hið raunverulega inntak
samningaviðræðnanna og banda-
rískur almenningur vissi ekki einu
sinni af þeim,“ segir Corgan. Með-
an á þessum fundahöldum stóð var
m.a. óskað eftir að vita hvort Ís-
lendingar samþykktu að veita
Bandaríkjamönnum aðstöðu til far-
þegaflugs á milli Íslands og Banda-
ríkjanna, en þau mál voru aldrei
rædd til fullnustu.
Hvort sem Kuniholm ræðismað-
ur hafði veður af þessum viðræðum
eða ekki virtist hann algjörlega
sannfærður um að Bandaríkja-
menn ættu að yfirtaka hervald á
Íslandi. Hann sendi skýrslu til hús-
bænda sinna í Washington 21. apríl
og ítrekaði sem fyrr þá skoðun sína
að mikilvægi Íslands hefði vaxið
gríðarlega mánuðina á undan og
það gæti gegnt afgerandi hlutverki
í baráttunni við þýsku kafbátaógn-
ina, sem allmörg bandarísk skip
þekktu orðið af sárri raun. Hann
tiltók jafnframt hvað hermenn
gætu gert sér til dægrastyttingar á
Íslandi og sagði: „Þótt Reykjavík
uppfylli ekki alveg kröfur her-
mannsins um sumarleyfisstað lum-
ar hún þó á nokkrum kaffihúsum,
veitingastöðum, kvikmyndahúsum
og umtalsverðum fjölda vændis-
kvenna, og getur þannig gleypt
mánaðarlaun hans án mikillar fyr-
irhafnar.“
Enn voru þó eftir rúmlega tveir
mánuðir af leynimakki og samn-
ingaviðræðum áður en bandarískir
hermenn gátu byrjað að eyða laun-
unum sínum á Íslandi.
Höfundur er rithöfundur.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 2004 27
‚Þótt Reykjavík uppfylli ekki alveg kröfur her-
mannsins um sumarleyfisstað lumar hún þó á
nokkrum kaffihúsum, veitingastöðum, kvik-
myndahúsum og umtalsverðum fjölda vænd-
iskvenna, og getur þannig gleypt mánaðarlaun
hans án mikillar fyrirhafnar.‘
Léttu þér lífið
- með gómsætum léttum ostum
Ferðaþjónusta bænda – utanlandsdeild
Síðumúla 13 • sími 570 2790 • fax 570 2799
8 daga ferð til Suður-Þýskalands
Hér gefst einstakt tækifæri til að
upplifa Suður-Þýskaland og er ferðin
þægileg þar sem einungis er gist á
tveimur stöðum. Upplifum Alpana,
förum með kláfi upp á fjallið
Nebelhorn, í dagsferð til München þar
sem boðið er upp á kvöldverð og
skemmtun í Hofbräuhaus, og skoðum
ævintýrakastalann Neuschwanstein.
Höldum áfram til Mósel þar sem farið
er í siglingu og vínsmökkun. Glæsilegur
kveðjukvöldverður.
Fararstjóri er Inga Ragnarsdóttir.
Verð: 98.000 kr.
á mann í tvíbýli.
Innifalið:
Flug, flugvallaskattar, gisting
með baði og morgunverði.
Skoðunarferðir alla daga
samkvæmt leiðarlýsingu.
5 kvöldverðir.
www.sveit.is
25. mars - 1. apríl 2004