Morgunblaðið - 11.01.2004, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ virðist hafa færst í vöxt á
seinustu áratugum að svokallaðir
toppmenn í viðskiptalífinu fái
greidd laun, sem eru
langtum hærri en laun
venjulegs fólks. Svo-
nefnd ofurlaun. Það
eru einkum forstjórar
og stjórnarformenn
stórfyrirtækja, sem
þannig eru launaðir.
Mánaðarlaun slíkra
manna skipta millj-
ónum á meðan al-
menningur verður að
láta sér nægja brot af
þeirri upphæð, jafnvel
niður fyrir hundrað
þúsund krónur. Ef
spurt er um rök fyrir
því að greiða mönnum svo hátt
kaup er því oftast svarað til, að
þessir menn beri svo þunga ábyrgð
og þess vegna þurfi að greiða þeim
svona hátt kaup. Þarna virðist
gengið út frá því, að ábyrgð-
artilfinning manna aukist með
hækkandi launum. Þessi kenning
um ábyrgðartilfinningu ofurlauna-
manna hefur beðið nokkurn hnekki
upp á síðkastið af ýmsum ástæðum
bæði hér á landi og út um heim.
Kemur þar m.a. til, að ofur-
launamennirnir hafa ekki reynst
eins ábyrgir og við var búist; æ
fleiri úr þeim hópi lenda í klandri
vegna fjármálamisferlis, svo að
segja má, að hinn frjálsi markaður
logi allur í slíkum málum.
Í öðru lagi virðast þessir ofur-
launamenn vera farnir að færa sig
upp á skaftið og heimta sífellt meira
í sinn hlut, svo að almenningi er
hætt að standa á sama. Í Morg-
unblaðinu 7. mars 2002 var vitnað í
umfjöllun um þetta í norska blaðinu
Verdens Gang. Þar segir frá ofur-
launamanni, Percy
Barnevik, sem hafði
verið stjórnarformaður
hjá sænsk-svissneska
iðnrisanum ABB og
fengið sem svarar 8,7
milljörðum íslenskra
króna í starfsloka-
greiðslur. Eitthvað
þótti þetta furðuleg
ráðstöfun, svo að blaðið
hafði samband við tvo
sálfræðinga, sem höfðu
velt þessu fyrir sér, og
þeir spurðir, hverju
þetta sætti. Inge Bror-
son, sérfræðingur í
vinnu- og skipulagssálfræði, taldi,
að hugarfarsbreyting yrði hjá
frammámönnum, sem hefðu verið
lengi á toppnum og vanist háum
launum. Annar sálfræðingur orðaði
þetta svo, að ofurlaunin gerðu það
að verkum, að þessir menn misstu
tengslin við jörðina. Rekstrarhag-
fræðingur, sem var spurður álits,
sagði, að forstjóra fyrirtækja-
samsteypu, sem velti milljörðum,
fyndist milljónin vera bara dropi í
hafið. Er það ekki þetta, sem er
kallað að vera veruleikafirrtur?
Lýsing sérfræðinganna skýrir
þannig hegðun þessara manna út
frá sálrænum eða geðrænum for-
sendum. Vinnuumhverfið breytir
viðhorfi þeirra, hefur geðræn áhrif
á þá, þeir verða fíklar. Þessar háu
upphæðir verka á þá eins og fíkni-
lyf, þeir þurfa sífellt stærri
skammta, hærra og hærra kaup,
þeim finnst milljónin „eins og dropi
í hafið“. Fíknin er óseðjandi, fíkill-
inn er eins og minkurinn, sem drep-
ur meira en hann étur.
Vandamál það, sem hér hefur
verið lýst, virðist hafa stungið sér
niður á Íslandi eins og í öðrum
löndum „hins siðmenntaða heims“.
Vitneskjan um það hefur valdið
meiri háttar titringi í þjóðfélaginu
ofan frá og niðrúr. Það er eins og
mannskæð drepsótt hafi borist til
landsins. Það er kallað á þjóðarátak
gegn þessum vágesti, gróðafíkninni.
Gróðafíknin er náskyld spilafíkn-
inni. Í báðum tilvikum er óeðlileg
fíkn í peninga. Spilafíknin er við-
urkennt heilsufarslegt og félagslegt
vandamál. Í samræmi við það hefur
þjóðfélagið komið sér upp meðferð-
arstofnun í tengslum við SÁÁ-
samtökin, þar sem þessir sjúklingar
eiga kost á meðferð við fíkn sinni.
Gróðafíknin er af sama stofni og
spilafíknin, og fyndist mér því koma
til greina að stofna deild, t.d. í
tengslum við SÁÁ, þar sem gróða-
fíklum yrði boðið upp á hjálp til að
brjótast undan oki fíknarinnar. Hér
er um alvarlegt vandamál að ræða,
sem krefst skjótra úrræða.
Guðmundur Helgi Þórðarson
skrifar um ofurlaun ’Gróðafíknin er náskyldspilafíkninni. Í báðum
tilvikum er óeðlileg fíkn
í peninga. ‘
Guðmundur Helgi
Þórðarson
Höfundur er fyrrv.
heilsugæslulæknir.
Um gróðafíkn
MEÐ hækkandi sól er gagnlegt
að líta fram á veginn og reyna að
greina nokkur mikilvæg viðfangs-
efni sem blasa við á
vettvangi umhverf-
ismála.
Loftslagsbreytingar
af mannavöldum eru
án efa eitt erfiðasta
viðfagnsefni samtím-
ans. Þrátt fyrir nokkra
viðleitni hefur alþjóða-
samfélaginu ekki enn
tekist að ná samstöðu
um nauðsynlegar að-
gerðir til að takmarka
losun gróðurhúsa-
lofttegunda. Þar veldur
mestu tómlæti stjórn-
valda í Bandaríkjunum.
Stjórnvöld hér á landi taka þátt í al-
þjóðlegu metnaðarfullu vetnisverk-
efni. Í því felast vonir um tækniþró-
un sem geti auðveldað þjóðum
heims að takast á við loftslagsvand-
ann. Lítið hefur borið á öðrum
nauðsynlegum aðgerðum hér á landi
til að stemma stigu við vaxandi los-
un gróðurhúsalofttegunda. Fyr-
irsjáanlegt er að losun frá stóriðju
mun aukast verulega á næstu árum
og hefur íslenskum stjórnvöldum
tekist að fá þjóðir heims til að fall-
ast á þá þróun. Lítið sem ekkert
hefur borið á tilraunum íslenskra
stjórnvalda til að takmarka eða
minnka losun gróðurhúsaloftteg-
unda frá sjávarútvegi og sam-
göngum. Benda spár umhverf-
isráðuneytisins til þess að losun frá
samgöngum kunni að vaxa um 40%
frá árinu 1990, sem er viðmiðunarár
Kyotobókunarinnar, til ársins 2020.
Þetta er óásættanleg þróun og
löngu tímabært að þróa og innleiða
aðgerðir sem gætu orðið til að
draga verulega úr henni. Brennsla
eldsneytis er helsta uppspretta
gróðurhúsalofttegunda hér á landi.
Eitt af því sem brýnt er að lagfæra
og tengist þessu máli eru skattar og
gjöld á eldsneyti.
Stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs og
verndun Jökulsár á Fjöllum er
verkefni sem virðist njóta nokkuð
víðtæks stuðnings. Margir erlendir
sérfræðingar haft sagt að verndun
þessa svæðis gæti orðið afar merkt
framlag til náttúruverndar á heims-
vísu. Það er mikilvægt að vinna að
málinu í samvinnu við
viðkomandi sveit-
arfélög og virkja þau
til þátttöku í und-
irbúningi og skipulagi.
Það má þó ekki verða
til þess að menn missi
sjónar á þeim fram-
sæknu náttúruvernd-
armarkmiðum sem
þjóðgarðurinn verður
að fela í sér. Stofnun
og rekstur þjóðgarðs
af þessari stærð-
argráðu er stórt og
kostnaðarsamt verk-
efni. Leita verður leiða
til að skapa þjóðgarðinum fjárhags-
legar forsendur til lengri tíma litið.
Framkomnar hugmyndir þess efnis
að Landsvirkjun og Alcoa greiði
einskonar landleigu í sérstakan sjóð
sem nýttur yrði til að fjármagna
þjóðgarðinn eru athygli verðar. Það
er þó brýnt að slík fjármögnun verði
alfarið á forsendum náttúruverndar.
Tillögur umhverfisráðherra um
náttúruverndaráætlun eru fram-
sæknar og metnaðarfullar. Nú eru
þær til umfjöllunar hjá Alþingi og
fái þær farsæla afgreiðslu þar verða
þær afar gagnlegur leiðarvísir fyrir
starf á þessum vettvangi næstu ár-
in. Eitt mikilvægt atriði hefur þó
gleymst í tillögum umhverf-
isráðherra, þ.e. stækkun friðlands-
ins í Þjórsárverum. Fram hefur
komið að heimamenn eru hliðhollir
stækkun friðlandsins og nú er ljóst
að afla má orku til stóriðju í Hval-
firði með hagkvæmum hætti án
þess að byggja virkjunarmannvirki í
Þjórsárverum. Það er því tímbært
að Landsvirkjun falli frá öllum
áformum um virkjun á eða við þetta
verðmætasta svæði hálendisins.
Nýting jarðvarma og vatnsafls
hefur haft jákvæð áhrif á lífskjör í
landinu. Nýleg skýrsla um ramma-
áætlun bendir til þess að afla megi
frekari orku án þess að valda mikl-
um skaða á náttúru landsins. Nátt-
úra landsins og landslag er afar
mikilvæg auðlind og munu verð-
mæti þessarar auðlindar eflaust
fara vaxandi. Með því að fylgja þeim
ráðum sem koma fram í skýrslu
rammaáætlunar má halda áfram að
auka nýtingu endurnýjanlegra
orkugjafa án þess að eyðileggja
auðlindir eins og landslag, víðerni
og lífríki. Frekari virkjun endurnýj-
anlegra orkugjafa og náttúrvernd
geta átt samleið og það er góður
vegvísir fyrir sjálfbæra þróun.
Mikil umræða um laxeldi á þessu
ári hefur aftur varpað ljósi á þá
hættu sem stafar af eldislaxi í
sjókvíum. Íslenskur villtur lax er
mikil gersemi í lífríkinu og jafn-
framt mikilvæg uppspretta atvinnu
og tekna í hinum dreifðu byggðum
landsins. Það er nauðsynlegt að
endurskoða þau starfsleyfi sem
gilda fyrir laxeldi í sjókvíum og
ganga þannig frá málum að þessi
vaxtarbroddur í atvinnulífinu valdi
ekki óbætanlegum skaða í lífríkinu.
Skammtíma hagnaðarhagsmunir
mega ekki ráða ferð í þessu máli.
Spor í rétta átt væri að banna eldi á
laxi sem getur orðið kynþroska.
Umhverfismál eru mál sem varða
alla. Það er sjálfsagt og eðlilegt að
gera kröfur til stjórnvalda um að
sett séu lög og reglur sem vernda
lífríkið, umhverfið og heilbrigði fyr-
ir mengun og eyðileggingu. En hver
og einn verður jafnframt að líta sér
nær. Það er svo ótal margt sem fólk
getur gert í daglegu lífi sem bætir
stöðu umhverfismála. Landvernd
hefur reynt að virkja þennan kraft
með verkefninu Vistvernd í verki.
Þetta verkefni heldur áfram á þessu
ári með góðum stuðningi umhverf-
isráðuneytisins og nokkurra fram-
sækinna fyrirtækja. Í ársbyrjun
getur verið gagnlegt að fara yfir
rekstur heimilisins og spyrja hverju
má þar breyta til að bæta hag um-
hverfisins. Þátttaka í Vistvernd í
verki gerir þetta viðfangsefni auð-
velt og skemmtilegt.
Umhverfisverndarsamtök gegna
mikilvægu hlutverki í samfélags-
umræðunni. Þau stuðla að fræðslu
og upplýstri umræðu um umhverf-
ismál og veita stjórnvöldum nauð-
synlegt aðhald. Staða umhverf-
isverndarsamtaka á Íslandi hefur
verið veik. Má það m.a. rekja til
stefnu stjórnvalda og fram-
kvæmdagleði sem fyrst og fremst er
rekin á efnahagslegum forsendum
með skammtímahagsmuni að leið-
arljósi. Stefna þar sem hagur heild-
arinnar er að víkja fyrir hag sér-
hagsmunahópa og fjársterkra aðila.
Að vinna að náttúruverndarmálum
er langtímamarkmið og hugsjón
sem gefur fæstum þeim sem vinna
að þeim málum von um eigin gróða.
Náttúruverndarhugsjónin byggist
m.a. á þeirri trú að fegurðin og þeir
þættir sem sem gera okkur að betri
manneskjum og ástin á landinu sé
mikils virði fyrir íslenska þjóð.
Þættir sem munu skila samfélaginu
meiri efnahagslegum og fé-
lagslegum ávinningi til lengri tíma
litið en þau sjónarmið sem nú ráða
ríkjum í þjóðfélaginu. Jafnframt á
þeirri vitneskju að ef íbúar heimsins
snúa ekki við óheillavænlegri þróun
í umhverfismálum er mikil vá fyrir
dyrum. Þess vegna þurfa umhverf-
isverndarsamtök meiri stuðning al-
mennings og fyrirtækja sem sýna
samfélagslega ábyrgð. Skoð-
anakannanir sem gerðar hafa verið
benda til að umhverfisvernd-
arsamtök njóti almenns stuðnings í
samfélaginu. Það er því afar mik-
ilvægt að þeir Íslendingar sem vilja
treysta hlut umhverfisverndarsjón-
armiða í samfélagsumræðunni
gangi til liðs við umhverfisvernd-
arsamtök og gerist félagar eða
stuðningsmenn þeirra.
Ólöf Guðný Valdimarsdóttir
skrifar um náttúruvernd
Ólöf Guðný
Valdimarsdóttir
’Að vinna að náttúru-verndarmálum er
langtímamarkmið og
hugsjón sem gefur
fæstum þeim sem vinna
að þeim málum von um
eigin gróða.‘
Höfundur er formaður Landverndar.
Umhverfismál á nýju ári
Á DÖGUNUM fengu Guðrún Hall-
dórsdóttir skólastjóri Námsflokka
Reykjavíkur og Grandi hf. viðurkenn-
ingu Alþjóðahússins
fyrir merkilegt fram-
tak í íslenzkukennslu
fyrir nýbúa og var það
lofsverð verðlaunaveit-
ing. Af þessu tilefni vil
ég vekja athygli á ís-
lenzkukennslu fyrir
nýbúa í framhalds-
skólum og raunar einn-
ig kennslu fyrir þá ís-
lenzka unglinga sem
alizt hafa upp erlendis
og ekki fengið form-
lega kennslu í móð-
urmáli sínu. Vanda-
málin eru þessi:
1) Margir nýbúar
flytjast til landsins
með foreldrum sínum
og setjast hér í grunn-
skóla og fá enga
kennslu í móðurmáli
sínu og íslenzka verður
ekki lærð í einu vet-
fangi þótt vel sé að
verki staðið. Brýnt er
að þeir nái tökum á
daglegu máli hið
fyrsta.
2) Í framhaldsskóla geta nýbúar
lært íslenzku fyrir útlendinga í sér-
stökum áföngum, en vandamálið er að
ótækt er að kenna saman að öllu leyti
unglingum frá Austur-Evrópu og
Suðaustur-Asíu, svo dæmi sé tekið;
uppruni þeirra, menningararfleifð,
viðhorf og gagnólík móðurmál valda
því að beita þarf ólíkum aðferðum.
3) Margir íslenzkir unglingar alast
upp á erlendri grund með foreldrum
sínum í námi eða við störf. Þeir læra
daglegt mál, en marga þeirra skortir
hugtakalæsi; þeir skilja orðin sem
„talað er með“, en síður hugtök eins
og landhelgi, lögræði, sjálfs-
þurftabúskapur, samsteypustjórn svo
einhver séu nefnd af handahófi. Sama
gildir um nýbúa sem náð hafa góðum
tökum á daglegu máli og bjarga sér
prýðilega á vinnustað eða í banka og
búðum.
En hvað er þá til ráða?
Fólk flyzt til Íslands og sezt hér að.
Brýnt er að nýbúar læri mál lands-
manna því það er lykill að menntun,
arðbærum störfum og félagslegum
velfarnaði. Margt hefur verið vel gert,
en eftirfarandi úrræði eru nauðsyn-
leg:
1) Skólar þurfa að semja einstökum
nýbúum sérstaka námskrá sem tekur
mið af fyrra námi, styrkleika þeirra
og störfum.
2) Tryggja þarf skólum fé til þess
að geta sinnt einstaklingum utan
hefðbundinna hópa eða bekkja; oft
þarf lítinn tíma til þess að koma nem-
endum á skrið í einstökum greinum
sem byggjast á góðri kunnáttu í ís-
lenzku; saga, félagsfræði, landafræði
o.s.frv.
3) Skólar þurfa að ráða túlk í ein-
staka tilvikum til þess að geta átt eðli-
leg samskipti við heimili viðkomandi
nemenda.
4) Skólar þurfa að geta endur-
menntað móðurmálskennara til þess
að kenna íslenzku sem erlent mál, því
til þess þarf allt aðra aðferðafræði en
tíðkast í kennslu móðurmáls.
5) Kanna þarf hugtakaskilning ís-
lenzkra unglinga sem koma í skóla án
formlegrar kennslu í móðurmáli sínu.
Rannsóknir benda til að þeir nýbú-
ar, sem fá kennslu í móðurmáli sínu,
spjari sig betur við að
læra ríkjandi tungumál
en hinir. Vísast er það
óframkvæmanlegt í fá-
menni hérlendis úr því
að ríkum þjóðum með
fleiri innflytjendur en við
hefur mistekizt í þessum
efnum. En hitt getum við
gert: veitt það fé sem
þarf til þess að kenna
nýbúum á unglingsaldri
íslenzku þannig að þeir
verði góðir samfélags-
þegnar í málfarslegum
skilningi. Morgunblaðið
segir í leiðara 3. janúar
að „grundvallarfærni í
tungumálinu sem talað
er í nýju heimalandi er í
stuttu máli lykillinn að
aðlögun þeirra að sam-
félaginu“. Þetta er rétt
og verði þetta vanrækt
blasir við félagslegur
ófarnaður af því tagi sem
nágrannar okkar á
Norðurlöndum og í Bret-
landi glíma nú við – með
litlum árangri, en miklum harm-
kvælum.
Íslenzka
fyrir nýbúa
Sölvi Sveinsson skrifar
um tungumálanám
Sölvi Sveinsson
’Brýnt er aðnýbúar læri mál
landsmanna því
það er lykill að
menntun, arð-
bærum störfum
og félagslegum
velfarnaði.‘
Höfundur er skólameistari
Fjölbrautaskólans við Ármúla.
Úrslitin úr
enska boltanum
beint í
símann þinn