Morgunblaðið - 27.01.2004, Qupperneq 34

MINNINGAR
34 ÞRIÐJUDAGUR 27. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Unnsteinn Stef-ánsson fæddist í
Sómastaðagerði í
Reyðarfirði 10. nóv-
ember 1922. Hann
andaðist á Hjúkrun-
arheimilinu Sunnu-
hlíð að morgni
mánudagsins 19. jan-
úar. Unnsteinn var
sonur Herborgar
Björnsdóttur, hús-
móður, og Stefáns
Þorsteinssonar,
bónda. Systkini hans
eru Björn, kaup-
félagsstjóri, Þor-
steinn, rithöfundur, Friðjón, rit-
höfundur og skrifstofustjóri Stef,
og Margrét, húsmóðir og læknarit-
ari. Þorsteinn og Margrét lifa
bróður sinn.
Unnsteinn kvæntist Guðrúnu
Einarsdóttur 1946. Guðrún fædd-
ist í Vestmannaeyjum 17. október
1914. Hún lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík og
starfaði um árabil í Reykjavíkur
Apóteki. Guðrún lést 1995. Unn-
steinn og Guðrún eignuðust þrjú
börn. Þau eru: Kristín, f. 1947,
maður hennar er Trausti Ólafsson;
Bandaríkjunum 1962 til 1963, sér-
fræðingur í haffræði hjá Hafrann-
sóknastofnun 1963 til 1965 og
deildarstjóri sjófræðideildar stofn-
unarinnar 1965 til 1974. Unnsteinn
var aðstoðarprófessor við Dukehá-
skóla í Norður-Karólínu í Banda-
ríkjunum 1965 til 1970, yfirmaður
í haffræði hjá UNESCO í París
1970 til 1973 og prófessor í haf-
fræði við Háskóla Íslands frá 1975
til 1992.
Unnsteinn var í stjórn Verk-
fræðingafélags Íslands 1951 til
1953, varaformaður Hins íslenska
náttúrufræðifélags 1957 til 1960,
forseti Vísindafélags Íslendinga
1984 til 1986, forseti raunvísinda-
deildar Háskóla Íslands 1989 til
1991 og í stjórn Lýðveldissjóðs
1994 til 1999. Eftir hann hafa kom-
ið út bækurnar Hafið 1961, North
Icelandic Waters, doktorsritgerð
1962, Haffræði I 1991, Haffræði II
1994, og Hafið, 2. útgáfa og mikið
endurskrifuð 1999, auk fjölda rit-
gerða í innlendum og alþjóðlegum
vísindatímaritum.
Unnsteinn hlaut heiðursverð-
laun Verðlaunasjóðs Ásu Guð-
mundsdóttur Wright 1985, heið-
ursmerki Verkfræðingafélags
Íslands 1988, riddarakross hinnar
íslensku fálkaorðu 1991 og viður-
kenningu Hagþenkis 1994.
Útför Unnsteins fer fram frá
Fossvogskirkju í dag og hefst at-
höfnin klukkan 13.30.
Stefán, f. 1950, kvænt-
ur Önu Mariu Unn-
steinsson; og Einar, f.
1952, kvæntur Vigdísi
Esradóttur. Barna-
börnin eru sex: Elstur
er Stígur, þá Eyrún
Nanna, Tómas, Kári
Esra, Unnsteinn
Manuel og Logi
Pedro. Unnsteinn og
Guðrún bjuggu fyrst í
Reykjavík en lengst af
í Kópavogi. Þá bjuggu
þau á Siglufirði 1953–
1955, í Seattle í
Bandaríkjunum 1962–
1963 og í París 1970–1973.
Unnsteinn lauk stúdentsprófi
frá Menntaskólanum í Reykjavík
1942, MS-prófi í efnafræði frá Wis-
consinháskóla í Bandaríkjunum
1946 og varð dr. phil. í haffræði frá
Kaupmannahafnarháskóla 1962.
Unnsteinn var efnafræðingur á
Rannsóknastofu Íslands 1947 til
1948, efnafræðingur við fiskideild
atvinnudeildar Háskóla Íslands
1948 og sérfræðingur við sömu
deild 1949 til 1962. Hann var gisti-
fræðimaður hjá haffræðideild
Washingtonháskóla í Seattle í
„Komdu sæll frændi,“ ávarpaði
Unnsteinn föðurbróðir minn mig
ávallt þegar við hittumst og rétti mér
þykka og hlýja hönd sína. Hann var
einn af uppáhaldsfrændum mínum,
mjög frændrækinn og hjálpsamur við
mig og fleiri systkinabörn sín, alltaf
boðinn og búinn að taka okkur í auka-
tíma í stærðfræði eða efnafræði þeg-
ar við vorum í menntaskóla. Auka-
tímarnir voru ekkert hálfkák frekar
en annað sem Unnsteinn gerði. Hann
tók hvert dæmið af öðru og útskýrði
vandlega og ef við skildum ekki var
sjálfsagt að fara yfir það aftur alveg
frá byrjun. Þó að hann væri vísinda-
maður sem var ævinlega störfum
hlaðinn gaf hann sér samt tíma til að
hjálpa sínum ungu frændum og
frænkum. Þegar tímunum lauk bauð
hann gjarnan upp á borðtennis og þar
var nú ekkert gefið eftir og mikið
hrópað og hlegið. Síðan var sest niður
að fá sér að borða og spjalla saman.
Hann spurði okkur unga fólkið jafnan
um okkar hagi og sýndi því mikinn
áhuga sem við vorum að fást við í það
og það skiptið og gladdist yfir þeim
árangri sem við náðum í lífinu. Unn-
steinn var ráðagóður ef eitthvað
reyndist okkur erfitt. Ef manni leidd-
ist einhver námsgrein eða eitthvert
verk sem maður þurfti að vinna sagði
hann: „Maður verður bara að æsa sig
upp í áhuga.“ Oft hefur það gefist vel í
okkar fjölskyldu að grípa til þessa
ráðs.
Það var gaman að heimsækja Unn-
stein, alltaf sýndi hann manni eitt-
hvað skemmtilegt, bók eða annan
hlut sem hann hafði keypt á ferðum
sínum um heiminn. Síðan sagði hann
manni ferðasögur og alls konar
skemmtisögur af kynnum sínum af
mönnum og málefnum. Einnig ræddi
hann þjóðmálin og það sem var efst á
baugi hverju sinni. Þá var hann ætíð
vinsæll í fjölskylduboðum vegna þess
hve vel og skemmtilega hann sagði
frá. Einnig var hann duglegur að
drífa áfram alls kyns samkvæmisleiki
sem mörgum fannst gaman að. Hann
hafði yndi af að spila bridds og naut
þess að veiða silung í ám og vötnum.
Móður minni þótti ákaflega gaman að
fá Unnstein í heimsókn því að hann
var svo mikill matmaður sem naut
þess að borða góðan mat. Á síðari
æviárum fannst Unnsteini fátt
skemmtilegra en að fara í berjamó í
fögru veðri. Í mörg sumur kom hann
við á Höfðahúsum í Fáskrúðsfirði þar
sem hann hafði leikið sér sem barn í
fjörunni, veitt hornsíli, flatt þau og
saltað á klöppunum meðan beðið var
eftir að pabbi hans og bræður kæmu
heim af sjónum.
Þegar Unnsteinn varð prófessor
hóf hann strax handa við að undirbúa
fyrirlestra og varði til þess mörgum
mánuðum til að geta leyst þetta verk-
efni nógu vel af hendi. Ég átti þess
kost að taka námskeið í almennri haf-
fræði hjá Unnsteini frænda í Háskól-
anum. Mér fannst hann vera sá allra
besti háskólakennari sem ég hef haft.
Fyrirlestrar hans voru skýrir og skil-
merkilegir þar sem aðalatriðin voru
vel dregin fram og með fylgdu mörg
skýringardæmi og aðrar áhugaverð-
ar upplýsingar. Það var ótrúlegt hvað
hann kom miklu efni að í kennslutím-
unum. Hann hafði styrkan róm og
skýra framsetningu þannig að ekki
var hætta á að eitt orð færi forgörð-
um. Oft kenndi hann tvo tíma í röð og
í frímínútunum kom hann með okkur
í kaffi og reytti af sér brandara en
þegar í kennslustund var komið tók
alvaran við að nýju. En vei þeim nem-
anda sem kom með tillögur um annað
fyrirkomulag á kennslunni eða
ábendingar um aðrar áherslur varð-
andi námsefnið! Við starfslok bjó
hann fyrirlestra sína til prentunar í
tveimur vönduðum bókum, Haffræði
I og Haffræði II, alls nærri 1000 blað-
síður. Þær eru notaðar sem kennslu-
bækur í Háskólanum en jafnframt
mjög gagnlegar fyrir íslenska fræði-
menn og munu um ókomin ár halda
nafni Unnsteins Stefánssonar á lofti.
Þá eru ótaldar margar merkar vís-
indagreinar sem birtust eftir hann.
Meðan ég var að skrifa doktorsrit-
gerð mína studdi hann mig með ráð-
um og dáð. Hann las alla ritgerðina
yfir og kom með athugasemdir þó að
hann tæki það jafnframt skýrt fram
að hún væri ekki á sérsviði sínu og því
gæti hann lítið hjálpað mér. Þessi
stuðningur var mér ómetanlegur.
Þegar ég hafði varið ritgerðina lét
hann sér annt um að koma fréttatil-
kynningu um doktorsvörnina á fram-
færi. Einnig lét hann sér annt um að
ég næði að birta niðurstöður mínar í
erlendum vísindatímaritum og fagn-
aði því þegar það tókst. Í fjölskyldu-
boði var eiginkona mín einhverju
sinni að kvarta yfir því að ég væri allt-
af einhvers staðar úti á landi að veiða
silung eða uppi um fjöll og firnindi að
skjóta rjúpu eða gæs. Unnsteinn
sneri sér að Láru og sagði með al-
vöruþunga en þó blíðlega að það gæti
nú verið margt verra sem einn eig-
inmaður gæti gert en þetta: „Hugs-
aðu þér ef hann Björn væri nú alltaf á
fylliríi og kvennafari!“
Fjölskylda mín og ég kveðjum
Unnstein frænda með söknuði en
jafnframt miklu þakklæti fyrir það
sem hann gaf okkur.
Björn Björnsson.
Mig langar að minnast í nokkrum
orðum frænda míns Unnsteins Stef-
ánssonar sem lést nýlega. Allt frá því
ég man fyrst eftir mér átti ég stóran
og góðan föðurbróður sem talaði við
mann eins og fullorðinn strax frá
byrjun. Mínar fyrstu minningar urðu
upphafið að langri vináttu. Unnsteinn
var nefnilega minn uppáhaldsfrændi
að öllum öðrum frændum ólöstuðum.
Við urðum fljótlega sundfélagar og
alltaf var gaman og eftirminnilegt að
hitta Unnstein, fara í sund og spjalla
um daginn og veginn. Hann fór sjald-
an í launkofa með skoðanir sínar og sá
oft fleiri fleti á málunum en margir
sáu í fyrstu. Það sem mér er minn-
isstætt er hversu réttsýnn mér fannst
hann vera og tók upp hanskann fyrir
þá sem minna máttu sín. Í þessum
sundferðum okkar lék Unnsteinn oft-
ast á als oddi, hann var sérstaklega
skemmtilegur maður og mikill sögu-
maður. Oft sagði hann sögur af náms-
árum sínum í Bandaríkjunum eða
þegar hann var við störf á vegum
UNESCO í París, ekki síst þegar
hann vann á vegum UNESCO í Írak
á sjöunda áratugnum. Sérstaklega
góðar minningar á ég frá öllum mín-
um heimsóknum í Hrauntunguna til
Unnsteins og Guðrúnar þar sem mér
fannst ég alltaf jafn velkominn og allt-
af jafn gaman að spjalla við Unnstein,
spyrja hann ráða og var hann mér
ávallt ráðagóður.
Síðustu árin hittumst við alltof
sjaldan vegna búsetu minnar erlend-
is. Sérstaklega eftirminnileg er þó
heimsókn okkar Þorgerðar og
barnanna frá Gautaborg til Kaup-
mannahafnar þar sem Unnsteinn
dvaldi ásamt Guðrúnu í fræðimanna-
íbúð Jóns Sigurðssonar í byrjun ní-
unda áratugarins. Þau voru þá eins og
alltaf höfðingjar heim að sækja og
mér er minnisstætt hvað Unnsteinn
veitti börnunum mikla athygli og öll
sú samvera var sérstaklega ánægju-
leg. Unnsteinn kom svo fyrir fimm ár-
um til Gautaborgar í heimsókn til
okkar og var þá eins og svo oft áður
áhugasamur um mín störf og var
heimsókn hans í minnum höfð hjá
allri fjölskyldunni. Því miður varð
Unnsteinn fyrir alvarlegum heilsu-
bresti síðustu árin og dvaldi eftir það
á stofnun. Það sem einkenndi hann
þegar við hittumst í síðasta sinn í
sumar sem leið var hversu jákvæður
hann var gagnvart því fólki sem veitti
honum aðhlynningu og hvað hann var
hlýr í viðmóti.
Unnsteini verður seint fullþakkað
fyrir allan þann stuðning og hvatn-
ingu sem hann veitti mér frá fyrstu
tíð. Hann liðsinnti mér í efnafræði
þegar ég var að byrja nám í lækn-
isfræði og ekki veitti af enda var ég
máladeildarstúdent. Þó að gengi í
byrjun brösuglega fyrir mér í efna-
fræðinni sem var hans aðalfag í há-
skóla þá var hann ótrúlega skilnings-
ríkur og þó að mér fataðist á svellinu
hvatti hann mig áfram eins og ekkert
hefði í skorist. Unnsteinn var mjög
áhugasamur um menntun og átti að
baki glæsilegan menntaferil, m.a.
doktorspróf frá Kaupmannahafnar-
háskóla. Þessi ferill sem síðar leiddi
til kennslu og rannsóknarstarfa við
háskóla í Bandaríkjunum og í Evrópu
var ekki sjálfgefinn fyrir ungan dreng
sem var fæddur 1922 við einföld upp-
vaxtarskilyrði austur á fjörðum. Það
var kannski þess vegna sem hann bar
svo mikla virðingu fyrir háskólanámi
þótt það þyki sjálfsagt nú til dags að
allir komist til mennta.
Ferill Unnsteins sem vísinda-
manns var einnig mjög farsæll og
hann var sérstaklega vinsæll kennari.
Það sem mér fannst einkenna líf hans
þegar hann var prófessor við Háskóla
Íslands og ég var nemi þar, en á þeim
árum höfðum við hvað mest sam-
skipti, var hversu samviskusamur
hann var og með eindæmum vinnu-
samur. Nánast alltaf þegar við hitt-
umst eða töluðumst við sem var
minnst einu sinni í viku á þessum tíma
þá talaði hann um sín fjölmörgu verk-
efni sem hann var að vinna að. Þessi
mikla vinnusemi og hversu vel Unn-
steinn skipulagði tíma sinn hefur mér
alltaf fundist mjög til eftirbreytni.
Það er með mikla sorg í hjarta sem
ég kveð þennan uppáhaldsfrænda og
góða vin sem reyndist mér ávallt svo
vel. Það sem eftir stendur eru góðar
minningar sem lifa áfram um vand-
aðan og ógleymanlegan mann. Við
Þorgerður og börn okkar viljum
þakka honum fyrir öll gömul og góð
kynni.
Einar Björnsson, Gautaborg.
Á aðfangadag kom afi Unnsteinn
hlaðinn jólapökkum. Eftir að hafa
raðað þeim við jólatréð fórum við að
skoða þá. Engir tveir voru í eins
pappír og gjafaböndin eftir því. En
fallegust var jólakveðjan, hjarta
klippt út í hvítan pappír. Ein jólin
komst barnabarnið að niðurstöðu:
gjöfunum var vísindalega pakkað inn.
En ætli listræn taug hafi ekki átt þátt
í því ásamt umhyggju fyrir okkur sem
áttum að fá þær.
Með þökk og virðingu.
Sigrún Guðmundsdóttir.
Þegar Árni Friðriksson fiskifræð-
ingur réðst sem framkvæmdastjóri
Alþjóðahafrannsóknaráðsins árið
1952 vorum við þrír sérfræðingar á
fiskideild atvinnudeildar Háskólans
(núverandi Hafrannsóknastofnun):
Hermann Einarsson, Unnsteinn
Stefánsson og undirritaður.
Hermann hafði umsjón með átu-
rannsóknum og síldarleitinni á árun-
um 1947 til 1956. Starfaði síðan sem
ráðgjafi hjá Sameinuðu þjóðunum, en
lést af slysförum í Aden í Arabíu árið
1966 og var að honum mikill mann-
skaði. Unnsteinn réðst að fiskideild-
inni 1949 og veitti sjórannsóknum
forstöðu – með nokkru uppihaldi þó –
til ársins 1975 er hann var skipaður
prófessor í haffræði við Háskóla Ís-
lands..
Fyrstu árin var notast við varð-
skipin Ægi, Maríu Júlíu og m/s Fann-
eyju og ýmis fiskiskip. Aðbúnaðurinn
í fiskibátunum var æði frumstæður
eins og nærri má geta. Rannsókna-
stofan oftast þilfarið, en beituskýlið
þegar best lét. Vírinn sem mælarnir
voru festir á, var dreginn á spilkoppn-
um og hringaður í körfu. Síðan kom
færanleg vinda, handsnúin og þótti
framför, en oft var þreytandi að vinda
á höndum sér af miklu dýpi.
Unnsteinn lét m.a. koma fyrir sírit-
andi hitamælum í strandferðaskipun-
um Heklu og Esju á árunum 1949–
1966 og í m/s Tröllafossi á leiðinni
milli Reykjavíkur og New York.
Gerði hann grein fyrir niðurstöðum í
bókinni Hafísinn (1969).
Upphaflega beindust rannsóknir
Unnsteins að ástandi sjávar að sum-
arlagi á síldveiðisvæðunum norðan-
lands og austan og birti hann niður-
stöðurnar jafnóðum í ritum
fiskideildar og Alþjóðahafrannsókn-
aráðsins á árunum 1948–1961. Er þar
mikinn fróðleik að finna.
Endurheimtur af rekflöskum (það
voru tómar kampavínsflöskur sem við
fengum ókeypis hjá Ríkinu!) er kast-
að var í sjóinn frá Vestfjörðum að
Norðausturlandi og allt norður að
Jan Mayen, leiddu í ljós lítinn rang-
sælis hringstraum á svæðinu milli Ís-
lands og Jan Mayen og taldi Unn-
steinn að hér væri að finna ástæðuna
fyrir því að hafís berst sjaldan með
Austur-Íslandsstraumi suður með
Austfjörðum, en héldist vestar og
fylgdi Austur-Grænlandsstraumi
suður með Grænlandi.
Einnig sýndi hann fram á lækkun
sjávarhita á sjöunda og áttunda ára-
tug nítjándu aldar. Næsta áratug
hitnaði á nýjan leik, en kólnaði svo
fram undir 1920, en þá óx sjávarhiti
mjög ört og náði hámarki í lok þriðja
áratugar er hann komst eina og hálfa
gráðu yfir meðaltal áranna 1901–
1930. Sams konar sveiflur héldu
áfram næstu áratugi og höfðu gagn-
ger áhrif á dýralíf og gróður hafsins
út af Norður- og Austurlandi, einkum
síldveiðar og göngur þorsks milli
Grænlands og Íslands.
Unnsteinn áætlaði straumhraða
umhverfis landið með eðlisþyngdar-
dreifingu og tilfærslu jafnhita- og
jafnseltulínu. Meðaltal af öllum þess-
um aðferðum var 3,1 sjómíla á sólar-
hring. Seinni rannsóknir með sjálfrit-
andi sjómælum sýna þó meiri
straumhraða í aðalkjarna straumsins
út af Kögri.
Unnsteinn var efnafræðingur að
mennt og hóf hann m.a. rannsóknir á
uppleystu súrefni og fosfati í byrjun
sjötta áratugar, en hvort tveggja er
mikilvægt fyrir framleiðslu plöntu-
svifsins.
Hér verður að láta staðar numið í
stuttri grein á kveðjustund. Við átt-
um margar samverustundir, frænd-
urnir, bæði á sjó og í landi innanlands
sem utan og alltaf var Unnsteinn
sami hressi drengurinn. Erlendis var
hann mikilsmetinn fræðimaður og
fyrirlesari og hélt m.a. fyrirlestra í
haffræði um árabil í hinum kunna
Duke-háskóla í Bandaríkjunum og
hann var yfirmaður í haffræði hjá
UNESCO í París í nokkur ár.
Sem fyrrverandi forstjóri Haf-
rannsóknastofnunar held ég að mér
leyfist að þakka honum mjög mikil-
vægt starf á vegum stofnunarinnar.
Við Ingibjörg vottum þeim Stefáni,
Kristínu og Einari svo og öðrum að-
standendum samúð okkar.
Jón Jónsson.
Veturinn 1993–94 fóru fram á Al-
þingi þreifingar milli manna um
hvernig best mætti minnast 50 ára af-
mælis lýðveldisins sem fagna skyldi á
Þingvöllum 17. júní 1994. Leiddu þær
m.a. til þess, undir forustu formanna
allra þingflokkanna þá, að stofnaður
var sérstakur sjóður, Lýðveldissjóð-
ur, til að efla íslenska tungu annars
vegar og hins vegar til að styrkja
rannsóknir á lífríki sjávar. Leitað var
til helstu stofnana á þessum sviðum
um tilnefningu manna í stjórn sjóðs-
ins. Hafrannsóknarmenn gerðu til-
lögu um dr. Unnstein Stefánsson,
fyrrverandi prófessor og margreynd-
an vísindamann í hafrannsóknum.
Hann hafði þá lokið starfsferli sínum
en var í önnum að koma rannsóknum
sínum á prent í bókum og greinum.
Unnsteinn gekk til þess verks af
UNNSTEINN
STEFÁNSSON