Morgunblaðið - 31.01.2004, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 31. JANÚAR 2004 37
ptafræði og tölvunarfræði.
rði ríkisháskólum heimilt
kólagjöld fyrir framhalds-
agráðu og doktorsnám.
að taka upp skólagjöld fyr-
m eru m.a. sú staðreynd að
sig ekki hafa það fjármagn
nám verði byggt upp með
g gæði þess verði tryggð.
fvænlegs þekkingarsam-
gging framhaldsnáms og
r sem því fylgja algjört úr-
margir íslenskir náms-
ð til Bandaríkjanna og
reitt þar upp sett skóla-
örum sem LÍN hefur boðið
augljóst af þeirra breytni
ð sér hag í að sækja þessa
un þótt þeir hafi þurft að
ru verði. Tekjuaukning
ð hafa slíku námi getur í
m staðið undir endur-
vegna skólagjalda. Á þeirri
nnheimta skólagjöld á
sstigi gætu verið takmark-
ætu nemendur í framhalds-
m fræðigreinum, þar sem
bati fyrir einstaklinginn er
ð undanþegnir skólagjöld-
ld eða viðkomandi háskóli
gnun þess náms með öðr-
þyrfti að breyta útlána-
reglum og endurgreiðslureglum LÍN til
þess að létta undir með nemendum vegna
aukinna álaga í tengslum við skólagjöld.
Þann vísi að styrkjakerfi, s.s. rannsókn-
anámssjóð, sem er fyrir hendi hér á landi
fyrir nemendur í framhaldsnámi þyrfti
samt sem áður að stórefla. Til greina
kæmi að taka upp heildstætt styrkjakerfi
til framhaldsnáms eins og tíðkast víða í
nágrannalöndum okkar. Ef vel tekst til
um framkvæmdina gætu ýmis markmið
sem tengjast jafnrétti til náms náðst á ár-
angursríkari hátt en áður í ljósi nýrra að-
stæðna í samfélaginu.
Í fjórða lagi þyrfti að tryggja að álagn-
ing skólagjalda verði ekki til þess að ríkið
dragi úr fjárveitingum til háskóla að öðru
leyti. Reynslan frá Bretlandi lofar ekki
góðu þar sem stjórnvöld hafa verið harð-
lega gagnrýnd fyrir að leggja á skólagjöld
en draga jafnframt á móti úr opinberum
fjárstuðningi við háskólana. Mörgum há-
skólamönnum finnst því að þar sé verr af
stað farið en heima setið og að með þess-
um aðgerðum sé ekki verið að tryggja
jafnrétti til náms heldur varanlegt mis-
rétti. Hér verður því sem fyrr vandratað
meðalhófið en mikilvægt er að sátt takist í
samfélaginu um að tryggja fjárhagsstöðu
háskólanáms og viðhalda jafnrétti til náms
á sama tíma.
Höfundur er rektor Háskólans á Akureyri
Morgunblaðið/Kristinn
kiptalausan. Hvaða raun-
hæfar tillögur komu fram?
Leitin að gereyðing-
arvopnum
Það veldur vissulega
áhyggjum að gereyðing-
arvopn hafa ekki fundist í
rak og ekki síður að upp-
ýsingar sem stuðst var við
löngum aðdraganda hern-
aðaríhlutunarinnar virðast
hafa verið byggðar á
ótraustum heimildum. Það
kal bent á að slíkar upp-
ýsingar bárust frá leyni-
rgra ríkja – ekki einungis
og Bretlands – og að þær
hyggjum víða um heim
núverandi ríkisstjórnir í
m og Bretlandi tóku við
ekki gleyma að skýrslur
Sameinuðu þjóðanna stað-
run. En að halda því fram
elstu lýðræðisríkja ver-
tandi beitt blekkingum í
di er vitaskuld grafalvarleg
hvergi staðist. Nú síðast
d í Bretlandi algjörlega
kum áburði í skýrslu Hut-
en sá fjölmiðill, sem hélt
ðlega átalinn og bent á að
oðum undir slíkar fullyrð-
nin var ekki auðveld
nvöld stóðu ekki frammi
ákvörðun í mars 2003.
gátu þau haldið tryggð við
allarreglur vestrænna
með því að styðja hern-
hins vegar haft í heiðri
rða friðarhefð Íslendinga
da sig til hlés. Að vandlega
kvað ríkisstjórnin að fara
vitandi að það myndi
nrýni en jafnframt í vissu
rétt miðað við þáverandi
r. Það var ekki auðvelt á
ningabaráttu fyrir alþing-
r. En niðurstaðan var sú að
fylgja þeim þremur þjóðum sem Ísland
hefur haft mest samskipti við í utanrík-
ismálum til þessa, þ.e. Dönum, Banda-
ríkjamönnum og Bretum, og fylgja um
leið eftir þunganum í okkar eigin álykt-
unum um málið, m.a. á vettvangi Samein-
uðu þjóðanna.
Íraska þjóðin laus undan oki
Ef horft er til afleiðinga hernaðaríhlut-
unarinnar í Írak er ljóst að íraska þjóðin
er laus undan oki vægðarlausrar einræð-
isstjórnar og getur horft fram til bættra
stjórnarhátta og endurreisnar. Í víðara
samhengi er óumdeilanlegt að hernaðarí-
hlutunin í Írak hefur haft bein jákvæð
áhrif á þá viðleitni samfélags þjóðanna að
koma í veg fyrir frekari útbreiðslu ger-
eyðingarvopna. Færa má sterk rök fyrir
því að nýleg ákvörðun stjórnvalda í Líb-
ýu að hætta við tilraunir til framleiðslu
kjarnavopna sé afleiðing af atburða-
rásinni í Írak og að það sama eigi við um
ákvörðun stjórnvalda í Íran að eiga sam-
starf við Alþjóðakjarnorkumálastofn-
unina. Þá eru vísbendingar um að stjórn-
völd í Norður-Kóreu séu að hugsa sinn
gang.
Afnám viðskiptaþvingana Sameinuðu
þjóðanna, vel heppnuð framlaga-
ráðstefna í Madríd, endurreisn atvinnu-
veganna og lýðræðislegir stjórnarhættir
í Írak boða bjarta framtíð fyrir Íraka og
nágranna þeirra – að því gefnu að niður-
rifsöflum takist ekki að ala á sundrungu.
Það er ljóst að mörgum stendur stuggur
af Írak sem lýðræðisríki en sem betur fer
virðist traustur innlendur og alþjóðlegur
stuðningur við endurreisnarstarfið.
Íraska stjórnunarráðið verður fastara í
sessi með hverjum mánuði og bandarísk
stjórnvöld hafa lýst því yfir að Írökum
verði afhentir stjórnartaumarnir á kom-
andi sumri um leið og undirbúningur
stjórnarskrár og kosninga til þings er
hafinn. Kominn er vísir að eðlilegum
stjórnmálum í Írak sem var ekki til áður.
Höfundur er aðstoðarmaður utanrík-
isráðherra og varaþingmaður Framsókn-
arflokksins í Reykjavík.
M
álefni fanga varða allt
samfélagið. Stundum er
því haldið fram að ungir
fangar verði forhertari
af því að sitja af sér dóm
í fangelsi með eldri og reyndari af-
brotamönnum. Ungir fangar sem eru í
fangelsi í fyrsta skipti, eru sérstaklega
viðkvæmur hópur og það er ekki æski-
legt að þeir afpláni dóma í samneyti við
eldri afbrotamenn.
Nú stendur til að byggja nýtt fangelsi
á höfuðborgarsvæðinu og því er lag að
gera ráð fyrir sérstakri deild fyrir unga
afbrotamenn á aldrinum 18 til 24 ára. Í
umræðu um hið nýja fangelsi hefur fram
að þessu ekki verið gert ráð fyrir slíkri
sérdeild fyrir unga afbrotamenn. Þó er
afar mikilvægt að við byggingu nýs
fangelsis sé gætt sérstaklega að ungum
afbrotamönnum með sérdeild fyrir þá.
Nú þegar er heimilt samkvæmt lögum
að skipta fangelsum upp í deildir og því
er möguleiki á að fara þessa leið.
Ef ekki er hægt að nýta byggingu
nýja fangelsisins til að koma upp sér-
deild fyrir unga afbrotamenn eru breyt-
ingar á núverandi fangelsum nauðsyn-
legar í þá átt.
Engin sérstök fangelsi fyrir
unga afbrotamenn
Í skýrslu nefndar um unga af-
brotamenn frá dóms- og kirkju-
málaráðuneytinu frá árinu 1999 kemur
fram að á Íslandi hafi ekki verið rekin
sérstök fangelsi fyrir unga afbrotamenn.
Slíkar stofnanir þekkjast þó víða erlend-
is og þykja hafa gefið góða raun.
Hins vegar voru lengi uppi slík áform
og kom vilji löggjafans víða fram í laga-
setningu. Í almennum hegningarlögum
var að finna heimild til að ákveða með
reglugerð að fangar, sem dæmdir höfðu
verið í fangelsi innan 22 ára aldurs,
skyldu hafðir sér í fangelsi, eða í fang-
elsisdeild, og látnir sæta annarri með-
ferð en aðrir fangar. Þó var gert ráð fyr-
ir því að dómsmálaráðherra gæti
ákveðið eftir tillögu fangelsisstjórnar að
einstakir fangar, sem fangelsisdóm
hefðu hlotið á þessum aldri, skyldu sæta
almennri fangameðferð. Reglugerð á
grundvelli þessarar heimildar var þó
aldrei gefin út og ákvæðið var fellt úr
gildi með lögum nr. 48/1988.
Í umræddri skýrslu kemur fram að
samkvæmt eldri lögum hafi átt að stofna
unglingafangelsi í sveit fyrir 25 fanga og
skyldi þar fullnægt fangelsisrefsingum
þeirra, sem höfðu ekki náð 22 ára aldri
við dómsuppsögu. Með gildandi lögum
um fangelsi og fangavist, nr. 48/1988,
sem komu í stað þessara eldri laga var
fallið frá áformum um unglinga-
vinnuhæli m.a. með vísun í breyttar
áherslur í fangelsismálum.
Úrræði fyrir 18–24 ára fanga
Sakhæfisaldur er samkvæmt almenn-
um hegningarlögum 15 ár. Hins vegar er
nú þegar til staðar heimild fyrir að bjóða
ungum afbrotamönnum á aldrinum 15 til
18 ára að taka út refsingu sína á með-
ferðarheimili á vegum Barnavernd-
arstofu. Með samkomulagi Fangels-
ismálastofnunar og Barnaverndarstofu
er ungum föngum því gert kleift að af-
plána refsingu utan fangelsa og vistast í
meðferð með öðrum börnum. Þetta fyr-
irkomulag verður að teljast afar jákvætt,
enda bendir margt til þess að ungir af-
brotamenn hafi síst hag af því að vera
vistaðir innan um eldri fanga.
Þrátt fyrir þessi úrræði fyrir af-
brotamenn á aldrinum 15 til 18 ára er
hins vegar rétt og nauðsynlegt að við-
urkenna sérstöðu þeirra afbrotamanna
sem eru eldri en 18 ára en eru engu að
síður ungir að árum. Slík sérstaða yrði
viðurkennd með starfrækslu sérstakrar
deildar innan fangelsis fyrir aldurshóp-
inn 18 til 24 ára.
Slík sérdeild fyrir unga afbrotamenn
yrði að sjálfsögðu einnig opin þeim ein-
staklingum sem eru á aldursbilinu 15–18
ára og kjósa að nýta ekki þá heimild að
taka út refsingu á meðferðarheimilum á
vegum Barnaverndarstofu.
Sérstaða ungra fanga margvísleg
Fangar á aldursbilinu 18 til 24 ára
hafa margs konar sérstöðu. Við vistun
ungra fanga á þessu aldursbili á sér-
staklega að vinna að því að reyna að
stöðva frekari afbrot þessa hóps. Vistun
þeirra er liður í betrun, en slíkt getur
orðið ókleift ef ungir fangar eru vistaðir
innan um eldri fanga, sem sumir hverjir
eru síbrotamenn.
Endurhæfing er líklegri til að skila
betri árangri vegna ungs aldurs ef við-
komandi einstaklingar eru í jákvæðu og
uppbyggilegu umhverfi miðað við að-
stæður. Sérdeild fyrir unga afbrotamenn
er því liður í því að koma betur til móts
við þarfir ungra fanga og að sporna við
frekari afbrotum þeirra. Sérdeild fyrir
unga afbrotamenn býður einnig upp á
margs konar sértæk úrræði fyrir þenn-
an aldurshóp, t.d. á sviði vímu- og geð-
meðferðar.
Fangar á aldursbilinu 18 til 24 ára
hafa einnig þá sérstöðu að oft er um að
ræða einstaklinga sem hafa einungis
gerst sekir um eitt eða fá afbrot, sem
eru í sumum tilfellum talin frekar smá-
vægileg brot.
Hagsmunir okkar allra
Margoft hefur verið sýnt fram á að
samneyti ungra fanga við eldri og for-
hertari fanga gerir ungum föngum ekki
gott og getur haft afar slæm áhrif. Slíkt
samneyti getur beinlínis haft hvetjandi
áhrif á unga afbrotamenn til frekari
þátttöku í afbrotum þegar afplánun lýk-
ur.
Það er því ljóst að sérdeild fyrir af-
brotamenn á aldrinum 18 ára til 24 ára
yrði ekki einungis ungum afbrotamönn-
um til hagsbóta heldur einnig samfélag-
inu í heild sinni. Slík sérdeild ætti því að
vera baráttumál okkar allra.
Sérdeild fyrir unga fanga
Eftir Ágúst Ólaf Ágústsson
Höfundur er lögfræðingur og alþingismaður
Samfylkingarinnar.
U
ndangengnar hræringar og
samþjöppun í íslenskri
verslun og viðskiptum hafa
vakið marga til umhugs-
unar. Óvenjulega hag-
stæðar aðstæður á lánsfjármarkaði virð-
ast valda því að sömu aðilarnir geta keypt
og stofnað hvert fyrirtækið á fætur öðru
og myndað svokallaðan hring.
Núgildandi samkeppnislög beinast
einkum að því að vinna gegn einokun og
misnotkun á markaðsráðandi stöðu á ein-
stökum mörkuðum. Með hring er hins
vegar fremur átt við fyrirtækjasamstæðu
sem hefur haslað sér völl á mörgum svið-
um, er t.d. með alla keðjuna frá fram-
leiðslu vöru þar til hún fer á borð neyt-
enda, eða starfar í ólíkum greinum. Slíkar
samstæður geta valdið miklum usla þegar
þær nota markaðsráðandi stöðu á einum
markaði í skjóli kaupstyrks eða einok-
unarstöðu með aðföng til að ná yfirburð-
um á tengdum mörkuðum. Í öfgatilvikum
getur þetta valdið því að ein samstæða
eða fjölskylda getur á endanum sölsað
undir sig öll þau viðskipti sem hún kærir
sig um á heilum landsvæðum og mörk-
uðum. Vald yfir fjölmiðlum og jafnvel
stjórnmálamönnum og -flokkum getur
verið forsenda þess að slíkur árangur ná-
ist. Þess finnast dæmi, t.d. í Norður-
Ameríku, að einn aðili hirðir nánast allan
arð sem myndast úr viðskiptum á smærri
mörkuðum, ekki ósvipuðum að stærð og
fjölmenni og Ísland er.
Umbylting á 13 árum
Ríkisstjórnir Davíðs Oddssonar hafa
undanfarin 13 ár beitt sér staðfastlega
fyrir auknu viðskiptafrelsi og skapað að-
stæður sem hafa gert íslenskum athafna-
mönnum kleift að standa jafnfætis erlend-
um kollegum sínum. Þeir hafa nýtt sér
frelsið vel og ég þekki mörg dæmi þess að
útlendingar standa agndofa yfir dugnaði,
áhuga hafa á málefnalegum
umræðum um efnið, til að
mæta á fundinn. Að loknum
framsöguerindum eru pall-
borðsumræður þar sem
fundarmönnum verður
kleift að leggja orð í belg og
bera fram spurningar.
Þau Björn Bjarnason,
dóms- og kirkjumálaráð-
herra, Sigþrúður Ármann,
sem er að ljúka prófi í lög-
um frá Háskóla Íslands,
Andrés Magnússon, fram-
kvæmdastjóri Samtaka
verslunarinnar og Óli Björn Kárason
blaðamaður hafa fallist á beiðni okkar um
að flytja framsöguerindi. Ræðumenn voru
valdir með það fyrir augum að sem flest
sjónarmið kæmust að, en eins og við vit-
um þá eru afar skiptar skoðanir um það
hvort ástæða sé til að veita opinberum að-
ilum víðtækari heimildir gegn skaðlegu
hátterni hringa og keðja í viðskiptum, en
nú eru til staðar í samkeppnislögum. Ef
þessar heimildi væru auknar, hvernig litu
þær út?
Stöðvumst ekki í hagfræði 101
Er ástæða til óttast að of mikil völd og
auður falli á sömu hönd í okkar litla þjóð-
félagi? Við vitum vel að í byrjendabókum í
hagfræði stendur að hringar geti ekki lif-
að í frjálsu hagkerfi nema með því að
þjóna viðskiptavininum betur en aðrir
geta. Við þurfum ekki fund til að lesa upp
úr þeim. Raunveruleikinn er því miður
ekki alltaf eins einfaldur og hagfræði 101
vill vera láta. Er ef til vill sérlega mikil
hætta á ferðum á jafnsmáum markaði og
Íslandi, þar sem aðeins er svigrúm fyrir
fáa aðila til að keppa? Vonandi verður at-
hyglinni beint að þessum spurningum í
dag og við fáum að njóta hreinskilinnar og
málefnalegrar umræðu.
hugvitssemi og áræði þeirra. Á sama tíma
hafa almenn lífskjör hér batnað miklu
meira en í flestum öðrum löndum.
Ég trúi því ekki að nokkur maður vilji
hverfa aftur til þess tíma þegar höft,
hringamyndanir og misnotkun á yf-
irburðastöðu voru talin til náttúrulögmála
á Íslandi og opinberu valdi jafnvel beitt
eftir pöntun í þágu auðhrings. Sem betur
fer hefur þetta gjörbreyst á þessum 13 ár-
um, nú veldur hver á heldur, hringarnir
geta fallið eins og spilaborgir þegar ekki
er lengur styrk hönd við stýrið. Allir eiga
að standa sem jafnast að vígi og eiga jöfn
tækifæri, til þess standa hugsjónir okkar
sjálfstæðismanna.
Starfsemi hringa til umfjöllunar
Kjördæmisþing okkar sjálfstæð-
ismanna í Reykjavík fer fram í dag, laug-
ardaginn 31. janúar, á Hótel Sögu, Sunnu-
sal, og hefst þingið kl. 13.15. Fyrst er
hefðbundinn aðalfundur Varðar – Full-
trúaráðs sjálfstæðisfélaganna í Reykjavík
þar sem fulltrúaráðsmenn einir eiga setu-
rétt.
Opinn fundur, þar sem öllum er heimill
aðgangur, hefst kl. 14.30 og er þar að
venju fjallað um málefni sem er í brenni-
depli í þjóðfélaginu. Að þessu sinni er um-
fjöllunarefnið: „Þarf lög um uppbrot og
myndun hringa í viðskiptum?“ Vil ég
hvetja alla sjálfstæðismenn og aðra, sem
Þarf frekari höft
á hringa í viðskiptum?
Eftir Margeir Pétursson ’ Ég trúi því ekki að nokkurmaður vilji hverfa aftur til þess
tíma þegar höft, hringamynd-
anir og misnotkun á yfirburða-
stöðu voru talin til náttúru-
lögmála á Íslandi og opinberu
valdi jafnvel beitt eftir pöntun í
þágu auðhrings. ‘
Höfundur er formaður Varðar –Fulltrúaráðs
sjálfstæðisfélaganna í Reykjavík.