Morgunblaðið - 23.05.2004, Blaðsíða 55

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. MAÍ 2004 55
Í breytingartillögum um frum-
varp til laga um breytingu á út-
varpslögum og samkeppnislögum
sem lagðar voru fram á
Alþingi 10. maí sl. segir
að „...óheimilt [sé] að
veita útvarpsleyfi fyr-
irtæki sem er að meira
en 5% í eigu fyrirtækis
... í markaðsráðandi
stöðu á einhverju sviði
viðskipta“. Einnig seg-
ir í tillögunum að „Við
mat á því hvort fyr-
irtæki ... sé í markaðs-
ráðandi stöðu skal ...
leita álits Samkeppn-
isstofnunar.“ Einfalt
mál – eða hvað?
Hinar ýmsu bankastofnanir eru
öflugur og áberandi hluti af okkar
viðskiptalífi. Hefur oft verið nefnt í
umræðu undanfarinna daga að ekki
gætu þeir nú fengið útvarpsleyfi, því
þeir séu í markaðsráðandi stöðu. Í
umræðunni virðist 25% markaðs-
hlutdeild vera álitin töfratalan, ef
undir henni, þá ekki markaðs-
ráðandi, ef yfir, þá markaðsráðandi.
En er það svo? Langar mig í þessu
greinarkorni að skoða hvort bank-
arnir gætu fengið útvarpsleyfi ef
þeir hefðu áhuga. Samkeppnisráð
hefur nefnilega tvisvar á und-
anförnum árum þurft að fara yfir
markaðshlutdeild bankastofnana
vegna samruna, annars vegar árið
2000 vegna Íslandsbanka og Fjár-
festingabanka atvinnulífsins (FBA)
og hins vegar 2003 vegna Bún-
aðarbanka Íslands (BÍ) og Kaup-
þings. Gagnlegt er að skoða þessa
úrskurði Samkeppn-
isráðs þegar reynt er
að meta áhrif frum-
varpsins sem liggur
fyrir Alþingi.
Það er nú einu sinni
þannig að hugtakið
markaðsráðandi staða
er erfitt viðureignar.
Skv. 4. gr. samkeppn-
islaga er markaðs-
ráðandi staða þegar „...
fyrirtæki hefur þann
efnahagslega styrk-
leika að geta hindrað
virka samkeppni á
þeim markaði sem máli skiptir og
það getur að verulegu leyti starfað
án þess að taka tillit til keppinauta,
viðskiptavina og neytenda“. Hér eru
ýmis álitaefni, t.d. er oft erfitt að
skilgreina þann markað „...sem máli
skiptir“.
Í ákvörðun 22/2000 fer samkeppn-
isráð ýtarlega yfir samruna Íslands-
banka og FBA. Var m.a. leitað í
smiðju annarra landa, einkum
Bandaríkjanna, en þar hafa verið
hræringar á bankamarkaði. Það
fyrsta sem vert er að taka eftir er að
ekki er um einn bankamarkað að
ræða, heldur fer starfsemi bankanna
fram á mörgum mörkuðum. Skv.
umræddu frumvarpi væri nóg að
hafa markaðsráðandi stöðu á einum
af þessum mörkuðum til að mega
ekki reka fyrirtæki með útvarps-
leyfi. Í töflu 1 er samantekt á mörk-
uðunum sem Samkeppnisráð af-
markaði og hlutdeild sameinaðs
Íslandsbanka og FBA á þeim.
Lægst var hlutdeildin 21% á mark-
aði með hlutabréf á Verðbréfaþingi
Íslands sálugu, en hæst 45% í við-
skiptum á peningamarkaði utan
Verðbréfaþings. Á níu af ellefu
mörkuðum er sameinaði bankinn
með yfir 25% markaðshlutdeild og
ætti því, skv. 25%-reglunni, að hafa
markaðsráðandi stöðu á flestum sín-
um mörkuðum. Samkeppnisráð
komst hins vegar að þeirri nið-
urstöðu að „...samruninn leiði ekki til
þess að markaðsráðandi staða verði
til“. Athyglisvert.
Hvað með BÍ og Kaupþing?
Ákvörðun Samkeppnisráðs nr. 16/
2003 er ekki ósvipuð. Samkeppn-
isráð velur reyndar orð sín af meiri
gætni nú, og í stað þess að tala um
markaðsráðandi stöðu þá er leitað
að „skaðlegum áhrifum á sam-
keppni“. Eins og í tilviki Íslands-
banka og FBA, þá dreifist starfsem-
in á ýmsa markaði og er hlutdeild
sameinaðs BÍ og Kaupþings sýnd í
töflu 2. Lægst er
markaðshlutdeildin
rúm 25% í viðskipta-
bankastarfsemi, en
hæst er hún 45–50% í
viðskiptum með hluta-
bréf. Alls staðar er hún
því hærri en 25%.
Samkeppnisráð kemst
engu að síður að þeirri
niðurstöðu að þrátt
fyrir að samruninn
leiði til samþjöppunar
þá er samkeppni til
staðar við tvo öfluga
keppinauta, „...sem í
sumum tilvikum munu
hafa hærri markaðs-
hlutdeild“. Því ógnar
samruninn ekki skil-
virkni þessara mark-
aða.
Ekki er því hægt að
lesa annað úr þessum
niðurstöðum Sam-
keppnisráðs en að Ís-
landsbanki/FBA og
BÍ/Kaupþing hafi ekki
haft markaðsráðandi stöðu á mörk-
uðum sínum þegar ákvarðanir ráðs-
ins voru teknar. Skv. því mætti veita
fyrirtækjum í eigu þeirra útvarps-
leyfi. Hins vegar má ekki veita fyr-
irtæki í eigu Sláturfélags Suður-
lands (SS) útvarpsleyfi, því
samkvæmt ákvörðun 41/2003 er það
mat samkeppnisráðs að SS sé ráð-
andi á markaði fyrir slátrun á búfé á
tilteknu svæði landsins. Ef umrætt
frumvarp verður að lögum, þá er
tryggt að eigendur SS munu ekki
geta misnotað fjölmiðla í sína þágu
(heildartekjur skv. ársreikningi voru
3,5 milljarðar króna 2003), og ekki
þurfum við að hafa áhyggjur af
bönkunum, því samkeppni á banka-
mörkuðum mun halda aftur af þeim.
Almenningur getur því sofið rótt.
Má veita
bönkunum
útvarpsleyfi?
Vilhjálmur H. Wiium
skrifar um útvarpslög
’Samkeppnisráð kemstengu að síður að þeirri
niðurstöðu að þrátt fyrir
að samruninn leiði til
samþjöppunar þá er
samkeppni til staðar við
tvo öfluga keppinauta.‘
Vilhjálmur H. Wiium
Höfundur er lektor í viðskiptadeild
Háskólans í Reykjavík.
Tafla 1. Markaðshlutdeild Íslandsbanka og FBA á ýmsum mörkuðum
Hlutdeild Íslandsbanka og
FBA
Útlán lánastofnana til atvinnulífsins í árslok 1999 27,2%
Heildarverðmæti í skuldabréfaútgáfum, 1999 41,6%
Heildarverðmæti í hlutabréfaútgáfum, 1999 36,7%
Hlutdeild í viðskiptum á Verðbréfaþingi Íslands, 1999
Skuldabréf 33%
Hlutabréf 21%
Viðskipti á peningamarkaði 29%
Hlutdeild í viðskiptum utan Verðbréfaþings, 1999
Skuldabréf 23%
Hlutabréf 33%
Viðskipti á peningamarkaði 45%
Millibankamarkaður með gjaldeyri, 1999 41,7%
Millibankamarkaður með krónur, 1999 25,7%
Tafla 2. Markaðshlutdeild BÍ og Kaupþings á ýmsum mörkuðum
Markaðshlutdeild BÍ og
Kaupþings
Viðskiptabankastarfsemi, 2002 25,4%
Verðbréfamiðlun, meðaltal þriggja ára
Viðskipti með hlutabréf 45-50%
Viðskipti með skuldabréf 40-43%
Verðbréfaútboð 44%
Rekstur verðbréfasjóða 32%
Millibankamarkaður með gjaldeyri, meðaltal tveggja ára 46-48%
Millibankamarkaður með krónur, meðaltal tveggja ára 32-35%