Morgunblaðið - 23.05.2004, Blaðsíða 46

SKOÐUN
46 SUNNUDAGUR 23. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Í UMRÆÐUNNI um fákeppni á
fjölmiðlamarkaði hafa verið færð
mjög gild rök fyrir þeim hættum,
sem stafa af því að fjölmiðlarnir
safnist á fárra hendur, manna og
stórfyrirtækja sem hafa keimlíka
lífsskoðun og heimssýn og vilja gera
hana að algildum sannleika. Í flest-
um ríkjum, sem Ísland
mátar sig við, hafa gilt
yfirleitt um langa hríð
reglur þar sem reynt
er að stemma stigu við
slíku ástandi.
Markmiðið með
reglum um eignarhald
er að auka fjölbreytni
eignarhalds og um leið
tryggja margbreyti-
leika skoðana í fjöl-
miðlum, ekki sízt
minnihlutaskoðana,
t.d. sjónarmiða sem
beinast að þeim sem
fara með völdin í samfélaginu. Fjöl-
breytnin á að tryggja að menn megi
djarft úr flokki tala.
Samkvæmt Mannréttinda-
yfirlýsingu Evrópu hvílir sú skylda
á stjórnvöldum að tryggja og
standa vörð um tjáningarfrelsi og
upplýsingafrelsi. Samkvæmt 10.
grein sáttmálans hvílir jafnframt sú
skylda á stjórnvöldum að skapa
hagfelldar aðstæður sem gera fjöl-
miðlum kleift að starfa í nafni tján-
ingarfrelsis. Samkvæmt 10. grein-
inni liggur jafnframt ljóst fyrir, að
ekki nægir að stjórnvöld grípi til
aðgerða til að ryðja úr vegi hindr-
unum gegn tjáningarfrelsinu eða
hugsanlegum hættum að hennar
mati án þess að í staðinn komi úr-
ræði sem gera almenningi kleift að
fá fréttir og heyra alls kyns skoð-
anir, ekki sízt óvinsælar skoðanir,
sem beinast einmitt gegn sömu
stjórnvöldum.
Þetta er vandaverk. Um þetta
hafa fjölmiðlafræðingar og aðrir
fræðimenn fjallað talsvert síðast-
liðna þrjá til fjóra áratugi. Eign-
arhaldsspurningin er ekki bara
vandasamt og flókið fræðilegt
spursmál, heldur er það jafnframt
þrungið pólitískri hugmynda-
fræðispennu eða pólitískri tækifær-
ismennsku, þegar kemur að því að
finna lausnir á raunverulegum
vandamálum á þessu sviði. For-
sætisráðherra þjóðarinnar lýsti yfir
því í nóvember, að hann vissi ekkert
um þetta vandamál og væri ekki
fær um að tjá sig um
það. Samt liðu ekki
margir dagar þangað
til hann tjáði sig um
eignarhaldsvandann
nánast eins og sér-
fræðingur. Það er gott
að vera eldklár!
Í umræðum um
skýrslu fjölmiðla-
nefndar mennta-
málaráðherra (sem
forsætisráðherra tók í
fóstur) hefur hug-
myndafræðin um laiss-
ez faire frjálshyggju-
manna fokið út í veður og vind og
raunar hygg ég að sömu sögu sé að
segja af klassískum hugmyndum
vinstrimanna á Alþingi þótt ekki sé
hún jafnæpandi og hjá forsætisráð-
herra. Í tilviki vinstri manna er af-
staða þeirra í fjölmiðlamálinu skilj-
anlegri. Með frumvarpinu er
forsætisráðherra að þagga niður í
raunverulegum og ímynduðum and-
stæðingum.
Þetta segi ég vegna þess, að það
hefur smám saman orðið deginum
ljósara og aðallega í því frumvarpi,
sem rætt hefur verið á Alþingi, að
því er einvörðungu beint gegn einu
tilteknu fyrirtæki, Norðurljósum.
Frumvarpið er ekki barn í brók
hvað varðar útfærslu og „lausn“ á
vandamáli og í þokkabót eru flestir
sérfróðir lögfræðingar á þeirri
skoðun, að ákvæði þess séu brot á
stjórnarskrá og skapi ríkisvaldinu
skaðabótaskyldu þrátt fyrir allar
þær smábreytingar sem gerðar
hafa verið á frumvarpinu. Samt hef-
ur forsætisráðherra haldið því til
streitu.
Verði frumvarpið samþykkt er
augljóst að framtíð Norðurljósa er
stefnt í voða og þar með störfum
hundraða karla og kvenna. Hætt er
við, að styrkur Fréttablaðsins og
DV veikist og framtíð eina „alvöru“-
sjónvarpsins, Stöðvar 2 á frjálsum
markaði er í fullkominni óvissu.
Með „alvöru“-sjónvarpi á ég við þá
almannaþjónustu, sem fólgin er í
fréttaflutningi, fréttaskýringum og
umræðuþáttum, sem Stöð 2 býður
upp á. Við blasir sú hætta að með
beinum aðgerðum ríkisstjórn-
arinnar verði tryggð fábreyttari
fjölmiðlun á Íslandi en verið hefur
einmitt þessi misserin eftir að Stöð
2, Fréttablaðið og DV fengu nýja
fætur fyrir tilstilli stórfyrirtækis.
Hættan á misnotkun eigandans
er vissulega fyrir hendi. En um
hana eru engin dæmi ennþá. Eig-
andinn hefur ekki misnotað þessa
fjölmiðla í eigin þágu. Hann hefur
m.a.s. lýst því, að hann sé ekki ald-
eilis alltaf sáttur við efnistök DV og
í upphafi fjölmiðlaumræðunnar við-
urkenndi hann vanda fábreytni í
eignarhaldi og rétti fram sáttahönd.
Á hinn bóginn hafa verið tínd til
dæmi, þar sem blöðin tvö Frétta-
blaðið og einkum DV hafa verið
beitt í gagnrýni á stjórnvöld, eins
og t.d. fyrirsögn DV „Lögfesta á
gremju Davíðs“. Ég horfði á Árna
Magnússon félagsmálaráðherra
veifa þessari forsíðu á Alþingi,
hneykslaðan niður í rass á ósvífni
blaðsins. Sjálfan minnti fyrirsögnin
mig á snjalla fyrirsagnagerð í ætt
við þá listgrein, sem brezku gæða-
blöðin hafa náð lengst í. Kjarni
málsins er sá að DV er greinilega í
stjórnarandstöðu og hefur ekki
miklar mætur á forsætisráðherra.
En það er nú einmitt þetta, sem
tjáningarfrelsisákvæði stjórn-
arskrár Íslands og önnur slík í al-
þjóðasáttmálum eiga að tryggja.
Að semja reglur um fjölræði í
fjölmiðlun, eignarhaldsreglur og
tryggja jafnframt fjölbreytta fjöl-
miðlun krefst yfirlegu. Ísland er að
mannfjölda til á við litla borg og
einungis sú staðreynd ætti að vera
viðmið, sem menn ættu að hafa efst
á blaði. Flas er ekki til fagnaðar.
Rekstur fjölmiðla á Íslandi hefur
lengi verið hálfgerð sorgarsaga og
allt fram undir lok síðustu aldar
bjuggu blaðamenn við þær kring-
umstæður, að þeir máttu þakka fyr-
ir að fá launin sín á réttum tíma.
Það vantaði einfaldlega fjármagn
inn í þessa atvinnugrein og hefur
alltaf gert. Þá strax hefðu stjórn-
völd átt að vera búin að móta stefnu
til styrktar fjölmiðlum og frétta- og
skoðanamarkaðnum, eins og t.d.
Svíar gerðu með kerfisbundnum
hætti. Nú skal gripið til aðgerða
loksins þegar fjármagn hefur feng-
ist til rekstrar þriggja miðla. En í
upphafi skyldi endirinn skoða.
Niðurstaðan verður væntanlega
sú að Stöð 2 veikist eða deyi, DV og
Fréttablaðið lendi í sama gamla
blanka farinu en eftir standi Morg-
unblaðið í sterkari stöðu en fyrr og
Ríkisútvarpið verði áfram veikt og í
sömu óvissunni um framtíð sína og
fyrirtækið hefur verið um árabil.
Vitanlega er ekki gæfulegt að eitt
stórfyrirtæki eigi jafnstóran hluta
markaðarins og nú er raunin. En
hefði ekki verið reynandi að setja í
ganga eftirlit með fjölmiðlum á Ís-
landi og kanna kerfisbundið hvort
eigendur misnotuðu þá? Þótt marga
fýsi ef til vill að eiga fjölmiðil leyfi
ég mér að stórefa, að til séu þeir
einstaklingar sem hefðu áhuga og
getu til að fara út í þennan erfiða
rekstur yfir höfuð að tala og hvað
þá miðað við þau 5%, sem sett hafa
verið á eignarhlut markaðsráðandi
fyrirtækja eða 35% hjá fyrirtækjum
sem velta minna en tveimur millj-
örðum. Reglan um tvo milljarða
verður jafnframt til þess að slík fyr-
irtæki yrðu að gæta vel að því að
reksturinn gengi ekki of vel og færi
ekki yfir hið „magíska“ 2ja millj-
arða mark, sem enginn veit hvaðan
í ósköpunum er fundið.
Ég hef tekið eftir því að Morg-
unblaðið hefur ítrekað farið fram á
málefnalegar umræður um fjöl-
miðlafrumvarpið. En af hvaða til-
efni? Hefur eitthvað skort á það?
Það sem Morgunblaðið á sennilega
við er að Davíð Oddsson hefur verið
gagnrýndur harðlega í ræðu og riti
og umræðan snúizt talsvert um
hann. En því verður hins vegar ekki
á móti mælt að mál hafa snúizt á
þann veg af fullkomlega málefna-
legum ástæðum. Í upphafi fjöl-
miðlaumræðunnar í desember og
janúar héldu menn því fram að
stefnt væri að því að setja „Baugs-
lög“. Þessu neitaði ég að trúa upp á
forsætisráðherra og hafði á orði að
slíkur smásálarskapur gæti ekki
stjórnað stefnumótun forsætisráð-
herrans. Nú er komið í ljós að laga-
frumvarpinu er ætlað að ryðja úr
vegi fjölmiðlaeigandanum Baugi án
þess að ákvæði séu í frumvarpinu
um að tryggja jafnvirka umræðu í
samfélaginu. Í fyrstu gerð voru
ákvæði sem beindust gegn prent-
miðlunum en framsóknarmenn
höfðu vit fyrir forsætisráðherra í
því efni.
Skýrsla fjölmiðlanefndarinnar,
sem fékk aðeins röska þrjá mánuði
til að vinna a.m.k. ársverk ef vel
hefði átt að vera, varð að leyni-
plaggi í forsætisráðuneytinu af
óskiljanlegum ástæðum. Á leyni-
tímabilinu var fyrsta uppkast hins
vonda frumvarps samið og þegar
það var loks lagt fram á Alþingi var
fjölmiðlaskýrslan hengd aftan við
frumvarp og greinargerð þess og
vísað til skýrslunnar sem frekari
rökstuðning fyrir frumvarpinu. Mér
liggur við að segja að með því að
hengja ágæta skýrslu við frum-
varpið með þessum hætti og vísa í
sérvalda passusa í henni, sé verið að
setja málið fram á misvísandi hátt.
Ég er a.m.k. alveg viss um að sumir
höfundar fjölmiðlaskýrslunnar
hefðu ekki viljað láta bendla sig við
frumvarpið með þessum hætti, þótt
formaður nefndarinnar hafi verið
neyddur til að aðstoða forsætisráð-
herra við að semja frumvarpið.
Undirritaður skrifaði tveir grein-
ar í Morgunblaðinu 1. og 2. febrúar
og aðalatriðið í máli mínu var, að
Fábreytni bundin í lög
Eftir Halldór Halldórsson ’Lög um eignarhaldværu nauðsynleg. En ég
tók skýrt fram að ekk-
ert lægi á. Ég er enn
sömu skoðunar.‘
Halldór Halldórsson
PÓLITÍSK stefnumið rík-
isstjórnar sjálfstæðis og fram-
sóknar opinberast þessa dagana í
takmörkun náms í framhalds- og
háskólum landsins. Samtímis er
ljóst að langtíma stefnuleysi hefur
ríkt og ríkir enn í menntamálum
þjóðarinnar. Þetta stefnuleysi er
alvarlegt í ljósi örrar þjóð-
félagsþróunar sem var fyr-
irsjáanleg á mörgum sviðum, þar á
meðal menntunar.
Á undanförnum árum hefur ein-
staklingshyggjuþjóðfélag mark-
aðarins vaxið fram. Margir hafa
tjáð áhyggjur sínar
vegna þeirrar þróun-
ar og get ég að
mörgu leyti tekið
undir með þeim. Hitt
er annað mál að vax-
andi einstaklings-
hyggja hefur einnig
haft í för með sér já-
kvæða þróun m.t.t.
einstaklingsfrelsis og
réttinda einstaklinga
og hópa. Vaknað hef-
ur umræða um frelsi
einstaklingsins og
rétt yfirleitt, ekki síst gagnvart
ríkisvaldinu. Og umræða um al-
menn mannréttindi og lýðræði hef-
ur einnig fylgt í kjölfar þróunar al-
þjóðamarkaðarins. Aukin tækifæri
margra þjóðfélagshópa markaðs-
þjóðfélagsins hafa eflt þá trú
manna að þeir búi yfir mannauð
sem sé einhvers virði og hvatt
marga til dáða á sviði aukinnar
menntunar. Nægir að nefna ungt
fólk sem hefur haslað sér völl á
sviði atvinnulífsins,
konur á öllum aldri og
karla á miðfullorðins-
árum.
Margir hafa séð hag
sínum best borgið með
aukinni menntun.
Þannig hefur spurn
eftir menntun og að-
sókn að menntastofn-
unum aukist á und-
anförnum tuttugu
árum. Þróunin hefur
ekki orðið án átaka
um stefnuna, skrefin
sem tekin hafa verið, né kostun
hennar. Þetta má auðveldlega lesa
út úr íhaldssamri orðræðu and-
stæðinga aukinna menntatækifæra
allt frá stofnun Háskólans á Ak-
ureyri 1987. Þetta má einnig
greina í þróun ríkisháskóla og svo-
kallaðra sjálfseignarskóla og nú
nýverið í umræðunni um rann-
sóknaháskóla.
Þjónustu- og upplýsinga-
samfélag nútímans er stétta-
samfélag engu síður en iðn-
aðarsamfélag síðustu aldar. Þar
takast einnig á aðrir hópar en voru
mest áberandi í iðnaðarsamfélag-
inu. Stéttaátök samtímans snúast
um menntunina í landinu og að-
gengið að henni. Í þessu drama
takast á gamall og nýr tími, þ.e.
hinn gamli tími sérhagsmuna
frændgarðsins, fárra náms-
tækifæra og ríkisskilgreindrar
„nytsamlegrar“ menntunar. Og
hinn nýi tími einstaklings-
hyggjuþjóðfélags markaðarins þar
sem menntun er ekki síst spurning
um markaðsvirði einstaklinga og
einstaklingsbundna menntaþrá áð-
ur menntunarlega afskiptra þjóð-
félagshópa.
Birtingarform stéttaátaka
á Íslandi í dag
Frá því um miðjan 9. áratug síð-
ustu aldar hefur menntatækifær-
um á Íslandi fjölgað jafn og þétt.
Samtímis hefur þeim einnig gefist
kostur á framhalds- og háskóla-
menntun sem búa fjærst mennta-
stofnununum sjálfum. Þetta hefur
fjarnámstæknin gert mögulegt
góðu heilli. Auk þess hafa komið
til sögunnar háskólar utan höf-
uðborgarsvæðisins og mennta-
miðstöðvar víða um land. Þróunin
hefur verið knúin áfram af fulltrú-
um ólíkra þjóðfélagshópa á miðum
og neðri hlut stéttaskalans og kall-
ast á við áhrif alþjóðavæðingar á
sviði atvinnulífs og menntunar.
Menntatækifærin eru fleiri og
fjölbreyttari í dag og aðgengið
meira vegna nýrrar tækni. Þetta
er þó ekki öll sagan, því fjöldi
fólks víðsvegar um land hefur nú
öðlast rétt til háskólanáms á eigin
forsendum og án þess að hafa
gengið hinn hefðbundna mennta-
veg, af einu skólastigi yfir á annað
þar sem stúdentspróf er eini að-
göngumiðinn að háskólamenntun.
Nú hafa t.d. margir Íslendingar á
miðfullorðinsárum, ekki síst konur,
réttmætan aðgang að háskóla-
menntun þótt ekki hafi þeir stúd-
entspróf. Þeir þurfa þó að uppfylla
ýmis önnur skilyrði, sem byggjast
ekki á hinni gömlu mennta-
fyrirmynd gamla stéttasamfélags-
ins. Þessi skilyrði lúta að starfs-
reynslu og kunnáttu á
skilgreindum grundvallaratriðum
námsins sem um ræðir. Meðal
þessa fólks eru fjölmargir sem áð-
ur hafa ekki haft tækifæri til há-
skólanáms vegna félagslega af-
skiptrar stöðu sinnar m.t.t.
framhaldsmenntunar.
Það sem nú er að gerast í stefnu
stjórnvalda undir forystu fram-
sóknar- og sjálfstæðismanna er
afturhvarf til fortíðar og hug-
myndafræði sérhyggju hefðastétta
og frændgarðs. Það er nefnilega
engin tilviljun að þessir stjórn-
málaflokkar hafa verið kenndir við
íhaldssemi og fortíðarhyggju.
Ákvörðun þessara flokka að
sporna gegn fjölgun nemenda í
framhalds- og háskólum landsins
með því að skjóta til svo litlum
fjármunum á fjárlögum til mennt-
unar í landinu, sem raun ber vitni,
kemur harðast niður á þeim ein-
staklingum og hópum sem áður
voru afskiptir m.t.t. möguleika á
menntun, t.d. vegna búsetu, fá-
breytni námstækifæra, efnahags
og námsfyrirmynda. Krafan um
samræmd stúdentspróf er af sama
meiði og mun mismuna nemendum
bóknáms og starfsnáms. Það
mundi ekki vekja undrun mína ef
núverandi stjórnvöld veittu þeim
nemendum forgang í háskólanám
sem þreytt hefðu samræmt stúd-
entspróf. Það væri í anda íhalds-
samra menntagilda og mundi í
ljósi afturvirkni einkum íþyngja
afskiptum þjóðfélagshópum m.t.t.
menntunar.
Menntaþrá –
stéttaátök samtímans?
Eftir Hermann Óskarsson
’Að minni hyggju erskattpeningi okkar allra
vel varið, sé honum var-
ið til að fjölga mennt-
unartækifærum þjóð-
arinnar.‘
Hermann Óskarsson
Nýbýlavegi 12 • 200 Kópavogi • Sími 554 4433
Opið virka daga 10-18, laugardaga 10-16
Flott föt fyrir
allar konur
flísar
Stórhöfða 21, við Gullinbrú,
sími 545 5500.
www.flis.is
netfang: flis@flis.is
Allt fyrir baðherbergið
www.thjodmenning.is