Morgunblaðið - 21.11.2004, Qupperneq 26

26 SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Reykofnar
Auðveldir í notkun • Matvælin sett í hillur í ofninn
Viðarkurl sett í pönnu neðst í ofninn
Sett í samband við rafmagn (220 v)
1,2 eða fleiri pönnur af viðarkurli eftir þörfum.
Hægt að reykja
lax, silung, ýsu, kjöt,
fugla, villibráð
og margt margt fleira.
Einnig 5 teg. af
viðarkurli og
4 teg. af pækilefni.
Fyrir veiðimenn,
bændur og heimili.
Sími 564 0400
BÍLARAF
Auðbrekku 20,
veri, Skálmarbæ, Hraunbæ, Sauð-
húsnesi og Hraungerði, að þær
voru í eyði í nokkur ár. Kirkjuna á
Höfðabrekku tók af í hlaupi þann 8.
nóvember og bæinn daginn eftir.
Eins tók af útræði við Skiphelli og
Víkurklett. Lagðist öll byggð af þar
á sandinum og skrifar Jón Stein-
grímsson meira en öld síðar: „Þar
verður aldrei framar grasland eða
byggð til veraldarinnar enda.“
1721, frá 11. maí til hausts
Klausturhaldarar Kirkjubæjar-
og Þykkvabæjarklaustra, Þórður
Þorleifsson og Erlendur Gunn-
arsson, lýstu þessu gosi. Það er
með mestu gjóskugosum Kötlu og
er heildarmagn nýfallinnar gjósku
áætlað um einn rúmkílómetri. Tjón
af gjóskufalli varð ekki mjög mikið.
Gjóskan barst aðallega til norðvest-
urs en féll á stóran hluta landsins,
sérstaklega dagana 13. og 16. maí.
Hlaupið 1721 virðist hafa vaxið
óvenju hratt og hámarksrennsli í
því orðið óvenju mikið. Það olli
miklum skaða í Álftaveri og olli
flóðbylgju sem m.a. braut skip í
Vík, skolaði út hjalli í Vest-
mannaeyjum og 14 lýsistunnum,
einnig gekk hún á land í Þorláks-
höfn og Grindavík. Flóðið braut
niður mikinn drang við Hjörleifs-
höfða og lagði í eyði síðasta bæinn
á vestursandinum, Hjörleifshöfða.
Fólkið bjargaði sér upp í brekk-
urnar. Bærinn var endurbyggður
28 árum síðar uppi á höfðanum og
var búið þar til 1934.
1755, 17. október
til 13. febrúar 1756
Gosi þessu lýsti Jón Sigurðsson,
sýslumaður Vestur Skaftfellinga.
Það hófst með miklum jarðhrær-
ingum sem voru óvenju sterkar í
Mýrdal. Skemmdust hús og margir
þorðu ekki að vera innandyra þann
dag og nóttina eftir. Sigurður Þór-
arinsson segir þetta vafalítið mesta
gjóskugos Kötlu. Lauslega áætlað
var heildarrúmmál nýfallinnar
gjósku að minnsta kosti hálfur ann-
ar rúmkílómetri. Gjóskan barst að-
allega til aust-norðausturs, en
gjóskufalls varð einnig vart í Fær-
eyjum. Guldu Skaftárver, Álftaver
og vesturhluti Síðu mikið afhroð.
Gjóskulagið var eins til tveggja feta
þykkt á sléttlendi allangt í burtu,
en nær eldfjallinu var það 4–6 fet í
dældum og við hús. Lögðust sam-
tals um 50 jarðir í eyði um
skemmri eða lengri tíma í þessum
sveitum. Til marks um kraftinn í
gosinu var Eggert og Bjarna, er
þeir fóru um Skaftafellssýslur árið
eftir gosið, sýndur steinn á Nesi,
austan Kúðafljóts sem vó 14,5
pund. Hafði Katla þeytt honum 32
km leið ásamt mörgum öðrum 6 til
10 punda steinum.
Tvær manneskjur létust vegna
eldinga í Svínadal í Skaftártungu,
önnur þeirra var Jón Þorvarðsson
hreppstjóri og hin vinnukona á
bænum. Hlaupið sem fylgdi upphafi
gossins klaufst um Hafursey og fór
megnið af vatninu vestan hennar.
Annar hluti fór suðaustur um sand
en þriðji hlutinn austur með Sand-
felli til Hólmsár. Miklar manna-
ferðir voru á Mýrdalssandi þennan
dag og sluppu margir naumlega
undan hlaupinu.
1823, 26. júní til 23. júlí
Gosið hófst rétt eftir að Eyja-
fjallajökull hafði gosið þriðja
lengsta gosi sem sögur fóru þá af á
Íslandi. Aðalhlaupið flæddi um
vestur- og austursandinn og smá-
hlaup komu af og til meðan gosið
stóð. Hvorugu Kötlugosinu á 19.
öld fylgdi mikið gjóskufall né stór
hlaup, sé miðað við stórgosin á 18.
öld. Gosi þessu lýstu vel séra Jón
Austmann á Mýrum í Álftaveri og
Sveinn Pálsson læknir í Vík. Sagði
Sveinn að þetta gos hafi gert lang-
minnstan skaða þeirra Kötlugosa
sem sagnir fóru af. Þó fyllti það
endanlega alla farvegi á Mýrdals-
sandi og jörðin Bólhraun í Álftaveri
eyðilagðist.
1860, 8. til 27. maí
Minna gjóskufall var í þessu
Kötlugosi en nokkru öðru og hlaup-
ið var einnig það minnsta sem
heimildir eru um. Markús Loftsson,
bóndi í Hjörleifshöfða, lýsir þessu
gosi í Riti um jarðelda á Íslandi.
Hlaupið kom fram vestan Hafurs-
eyjar og tók sundur hálsinn milli
Selfjalls og Höfðabrekkuheiðar.
1918, 12. október
til 4. nóvember
Ítarlegar lýsingar eru til á þessu
gosi, bæði eftir Gísla Sveinsson,
sýslumann í Vík, Guðgeir Jóhanns-
son, kennara í Vík, og ekki síst
ljósmyndir Kjartans Guðmunds-
sonar sem gerði gosinu góð skil.
Samúel Eggertsson mældi hæð
gosmakkarins frá Reykjavík nokkr-
um sinnum. Samkvæmt mælingum
hans var mesta hæð makkarins
14,3 km en eldingar í mekkinum
náðu í 20 til 25 km hæð eða meira,
að sögn Samúels. Hann safnaði
upplýsingum um þykkt gjóskulags-
ins og mat að heildarmagn gjósku
hafi verið 700 milljónir rúmmetra.
Gjóskan barst aðallega til norð-
norðausturs og varð Skaftártunga
verst úti. Búskapur lagðist alveg af
á Búlandsseli.
Hlaupið kom mjög snögglega og
öllum að óvörum. Það varð gríðar-
mikið og braust aðalvatnið fram
vestan Hafurseyjar. Það klofnaði
um Hjörleifshöfða og var samfellt
vatn frá Höfðabrekku austur í
Blautukvísl. Allmikið vatn hljóp
fram á austursandinn til Hólmsár
og Skálmar. Fyrst varð vart við
hlaupið í Hjörleifshöfða um kl. 3
síðdegis og náði það hámarki
tveimur og hálfri stund síðar. Fólk
varð að flýja bæi sína, bæði í Álfta-
veri og í Meðallandi. Tvær jarðir í
Álftaveri, Skálmabæjarhraun og
Sauðhúsnes, komust ekki aftur í
byggð. Framburður hlaupsins
myndaði Kötlutanga sem var að
minnsta kosti 3 km langur.
1955, 25. júní
Hlaup braust undan suðvestur
horni Höfðabrekkujökuls um kl. 20
að kvöldi og náði hámarki fyrir kl.
21 sama kvöld við þáverandi brú á
Múlakvísl. Það flæddi suður farveg
Sandavatns og Múlakvíslar til sjáv-
ar. Annað hlaup, mun minna, kom
miklu austar úr Höfðabekkujökli og
Ljósmynd/Kjartan Guðmundsson
Eldgosið í Kötlu 1918 var kröftugt og fylgdi því mikið jökulhlaup, öskufall, þrumur og eldingar.