Morgunblaðið - 18.12.2005, Page 30

30 SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Söngdagskrá á afmælisdegi Piaf!
19. desember kl. 21:00 á Stóra sviðinu
Í íslenskri atvinnusögu er tímabilið
frá lokum síðari heimsstyrjaldar
og fram um 1950 tíðum kennt við
nýsköpun, og er þá átt við end-
urnýjum atvinnutækja og upp-
byggingu atvinnuveganna sem átti
sér stað á þessum árum. Í kafl-
anum sem hér er gripið niður í
segir frá nýsköpunartogurunum
svo nefndu sem komu til landsins
1947.
Ó
hætt er að fullyrða, að
sjaldan eða aldrei hafi
aðgerðir í efnahags-
og atvinnumálum vak-
ið jafn mikla athygli
og eftirvæntingu almennings á Ís-
landi sem togarakaup nýsköpunar-
stjórnarinnar. Blöðin fluttu jafn-
harðan fréttir af gangi mála og um
allt land fylgdist fólk gjörla með
því hvernig smíði nýju skipanna
miðaði. Eftir því sem nær dró
komu þeirra til landsins jókst eft-
irvæntingin og sjómenn, sem fengu
pláss á nýju skipunum, þóttust
hafa himin höndum tekið.
Úti í Englandi gekk smíði togar-
anna að mestu samkvæmt áætlun
og þær litlu tafir, sem urðu á af-
hendingu örfárra skipa, stöfuðu að
mestu af óskum kaupenda um
breytingar á þeim búnaði, er gert
var ráð fyrir í samningum. Hinn
18. maí 1946 var fyrsta skipinu
hleypt af stokkunum og hlaut það
nafnið Ingólfur Arnarson. Skipið
var afhent nýjum eigendum, Bæj-
arútgerð Reykjavíkur, í ársbyrjun
1947 og kom til heimahafnar 17.
febrúar. Þar var því tekið með
mikilli viðhöfn og var móttökuat-
höfninni útvarpað. Daginn eftir,
18. febrúar, var sagt frá skipskom-
unni í blöðum og sagði þá m.a. í
Morgunblaðinu:
Það var bjart yfir Reykjavík í
gær þegar Ingólfur Arnarson,
fyrsti nýsköpunartogarinn, sigldi
fánum skreyttur inn á höfnina.
Forsjónin hafði sjeð fyrir því, að
Reykjavík gat tjaldað sínu feg-
ursta skrúði þegar hún fagnaði
komu hins glæsilega skips, sem
ber nafn landnámsmanns hennar.
– –
Strax eftir kl. 1 fóru bæjarbúar
að streyma niður að höfn, því allir
vildu sjá togarann, sem svo mikið
orð hafði farið af. Var Ingólfsgarð-
ur og bryggjan við hann brátt
þéttskipað fólki.
Laust fyrir kl. 1½ sést til Ingólfs
Arnarsonar, þar sem hann siglir
fánum skreyttur inn á milli
eyjanna. Var það fögur sjón. Ing-
ólfur Arnarson flautar – heilsar
Reykjavík. Þegar hann er kominn
innarlega á Engeyjarsund kemur
flugvél sveimandi og flýgur nokkra
hringi yfir skipið. Það var fyrsta
árnaðaróskin frá Reykjavík.
Þegar skipið hafði lagst að
bryggju, hófst opinber móttökuat-
höfn með tilheyrandi ræðuhöldum
og lúðrablæstri og síðan fór skipið
í stutta siglingu um Sundin og með
því margt manna.
Konunglegar viðtökur
Svipað var uppi á teningnum er
nýsköpunartogarar komu í fyrsta
skipti til heimahafnar annars stað-
ar á landinu. Fyrsti togari Útgerð-
arfélags Akureyringa, Kaldbakur,
kom til Akureyrar 17. maí 1947.
Skipið lagðist að ytri Torfunefs-
bryggjunni, kolabryggjunni eins
og hún var stundum kölluð á þess-
um árum, og þar fór fram mót-
tökuathöfn með ræðuhöldum og
tónlistarflutningi. Bæjarblöðin
fögnuðu komu skipsins og lýstu því
rækilega og á forsíðu Verkamanns-
ins, blaðs sósíalista á Akureyri, var
prentað kvæði eftir Kristján skáld
frá Djúpalæk. Í því var þetta er-
indi:
Þú tengdur ert vorhugans vonum,
þú vængjaðir draumsýnir hans.
Það er byggt á þér lýðfrelsi landsins
og lífsvon hins fátæka manns.
Þú ert stolt okkar allra og styrkur.
Þú ert steinn undir framtíðar höll,
er skal rísa á fortíðar rústum
með reisn, sem hin íslensku fjöll.
Þannig mætti halda áfram og
fara úr einum útgerðarstað á ann-
an. Nýju togurunum var hvarvetna
tekið með kostum og kynjum, fólk
þyrptist niður á bryggju til að taka
á móti þeim, ráðamenn fluttu há-
stemmdar lofræður, skáld og hag-
yrðingar fluttu skipum og skip-
verjum kveðjur og árnaðaróskir í
bundnu máli og víða var efnt til
samsæta og jafnvel dansleikja. Alls
staðar var almenningi boðið að
skoða skipin hátt og lágt og oft
voru veitingar á boðstólum.
Nýsköpunartogararnir voru allir
vel búnir og samkvæmt nýjustu
kröfum. Þeir höfðu allir sjálfrit-
andi dýptarmæla og í suma þeirra
var sett ratsjá áður en þeir lögðu
upp til Íslands í fyrsta sinn. Þeirra
á meðal var Ingólfur Arnarson,
sem mun hafa verið fyrsta fiski-
skip í heimi, er búið var slíku tæki.
Sjómönnum og öllum almenningi
þótti þó ekki minna til þess koma,
hve miklu betri allur aðbúnaður og
vinnuaðstaða var um borð í nýju
togurunum en í eldri skipum. Jón
E. Aspar, sem var loftskeytamaður
á Kaldbaki, lýsti umskiptunum
þannig:
Að fara um borð í Kaldbak var
eins og að koma í höll miðað við
gömlu togarana. Skipið var svo
miklu stærra og öflugra og miklu
betur búið að okkur sjómönnunum
en áður þekktist. Þarna var vatns-
salerni og jafnvel hægt að fara í
sturtu. Þeir voru ófáir togarakarl-
arnir er fylltust oftrú á nýsköp-
unartogurunum og voru sannfærð-
ir um að halda mætti þessum stóru
hafborgum úti í hvaða veðri sem
var. En þeir áttu eftir að ná áttum
aftur.
Undir þessi orð gátu víst margir
gamlir togarajaxlar tekið og sumir
útgerðarmenn létu gera breytingar
á skipum sínum, sem bættu að
ýmsu leyti vinnuaðstöðu skipverja
og juku öryggi þeirra.
Með komu nýsköpunartogaranna
á árunum 1947 og 1948 var lokið
hinni eiginlegu nýsköpun fiski-
skipaflotans, sem hófst með samn-
ingunum um smíði Svíþjóðarbát-
anna á árinu 1944. Ekki voru allir
sammála um að skynsamlega hefði
verið að verki staðið. Sumir töldu,
að of geyst hefði verið farið í upp-
bygginguna og aðrir sáu ofsjónum
yfir miklum opinberum afskiptum
og þátttöku í útgerðinni. Þær
raddir urðu háværari þegar kom
fram yfir 1950 og halla tók undan
fæti fyrir íslenskri togaraútgerð.
Frá þeirri þróun segir í næsta
kafla, en hún átti í raun ekkert
skylt við nýsköpunina sem slíka.
Selveiðar
Selveiðar frá því um aldamótin
og fram um 1970 eru líka gerðar
að umtalsefni í bókinni.
Í 1. bindi var sagt frá selveiðum
Íslendinga á fyrri öldum. Þær voru
öðru fremur stundaðar til búdrýg-
inda og skiptu umtalsverðu máli í
búskap bænda í sjávarhéruðum
víða um land.
Fram eftir 20. öld voru selveiðar
stundaðar með líkum hætti og fyrr
og var selurinn þá veiddur jöfnum
höndum í net, með skotvopnum og
með bareflum í látrum. Mest var
jafnan veitt til heimanota, en ávallt
var eitthvað selt af kjöti, skinnum
og lýsi.
Þegar leið á 20. öldina dró úr
selveiðum, en þær voru þó lengi
stundaðar nokkuð í útsveitum.
Mest var veitt af sel í Breiðafirði
og á Ströndum og var þá algengast
að kópar væru veiddir í net, en
fullorðin dýr skotin. Veiðar í látr-
um lögðust hins vegar víðast hvar
af eftir að kom fram um miðja öld-
ina. Þessar veiðar voru ávallt í
smáum stíl og einkum stundaðar af
bændum. Kjöt, hreifar og annað,
sem ætt var af selnum, var tíðast
saltað til heimaneyslu en skinn
voru seld á markað. Eftir að kom
fram yfir lok þess tímabils, sem
hér er um fjallað, dró enn úr sel-
veiðum hér við land og nú heyra
þær að mestu sögunni til.
Eina íslenska fyrirtækið, sem
höfundur þessa rits veit um og
stofnað var til selveiða í stórum
stíl, var Kópur hf. á Tálknafirði.
Norðmenn, Kanadamenn og fleiri
þjóðir höfðu um langan aldur
stundað umfangsmiklar selveiðar á
ísbreiðunum við Grænland, Ný-
fundnaland og í Lárensflóa og haft
af þeim góðan hagnað.
Mörgum Íslendingum var vel
kunnugt um selveiðar Norðmanna
á þessum slóðum og árið 1914 af-
réð Pétur A. Ólafsson konsúll á
Patreksfirði að freista gæfunnar á
þessu sviði. Hann hafði þá fest
kaup á hvalveiðistöð Norðmanna á
Suðureyri við Tálknafjörð, Tálkna-
stöðinni eins og hún var oftast
kölluð, og einnig kynnt sér ræki-
lega selveiðar Norðmanna á vest-
lægum slóðum. Hvalveiðibann tók
gildi hér á landi árið 1915 og mun
það hafa átt sinn þátt í því að Pét-
ur afréð að hefja selveiðar og gera
Tálknastööina að miðstöð þeirra.
Um vorið og sumarið 1915 var
unnið að endurbótum á Tálkna-
stöðinni og í janúar 1916 hélt Pét-
ur til Noregs. Þar festi hann kaup
á rammbyggðu selveiðiskipi, sem
Axla nefndist. Það var skírt Kópur
og hélt til veiða í vesturísnum í
mars. Skipstjórinn var norskur og
sömuleiðis flestir skipverjar.
Þegar heim kom úr Noregsför-
inni stofnaði Pétur ásamt fleirum
hlutafélagið Kóp og átti sjálfur
helming hlutafjárins. Félagið
keypti stöðina af honum og þar var
fyrsti farmurinn, sem Kópur kom
með að landi 19. maí, tekinn til
vinnslu. Skipið hélt aftur til veiða,
að þessu sinni í „strætisísinn“ á
milli Íslands og Grænlands, og
kom úr þeirri ferð 30. júní. Þessar
veiðiferðir gengu vel og fékkst full-
fermi í báðum. Í byrjun júlí hélt
skipið til Tromsø. Þar var spikið
selt, en skinnin voru seld í Lund-
únum og olli salan á þeim Pétri
vonbrigðum.
Upphaf þessarar starfsemi lofaði
þannig góðu, en þau fyrirheit rætt-
ust ekki. Vorið 1917 átti Kópur að
fara aftur til veiða á „strætisísn-
um“ og þá voru flestir skipverjar
íslenskir. Illa gekk hins vegar að
útbúa skipið og þegar það loksins
komst á veiðar vildi ekki betur til
en svo að það lenti í ísskrúfu og
laskaðist mikið. Þegar það kom
aftur til Tálknafjarðar höfðu frétt-
ir borist af lækkandi lýsisverði og
þótti þá ekki fýsilegt að senda Kóp
aftur á veiðar. Þess í stað var hann
sendur á síld og síðan í vöruflutn-
inga. Um haustið 1917 var skipið á
leið til Þorlákshafnar frá Reykja-
vík með saltfarm. Þá kom mikill
leki að því þar sem það var statt
undan Herdísarvík og sökk það á
skömmum tíma, en skipverjar
björguðust. Þar með var lokið sel-
veiðum Íslendinga á vestlægum
breiddargráðum.
Bókarkafli | Fjölmargir íslenskir sjómenn létu lífið í seinni heimsstyrjöldinni. Þýskir kafbátar og tundurdufl tóku þar sinn toll. Jón Þ. Þór rekur þessa
hörmungarsögu í nýútkominni bók sinni og fer í saumana á nýsköpuninni sem tók við að stríðinu loknu.
Nýsköpunar-
togararnir koma
til landsins
Ljósmynd/ Ólafur Magnússon
Reykjavíkurhöfn á stríðsárunum.
Ljósmynd/ Eðvarð Sigurgeirsson
Kaldbakur EA1 kom fyrsta sinnið til Akureyrar hinn 17. maí 1949 og var vel
fagnað af bæjarbúum. Á brúarvængnum flytur Þorsteinn M. Jónsson ræðu.
Nýsköpunaröld – Saga sjávarútvegs á
Íslandi III. bindi 1939–1973 eftir Jón
Þ. Þór er gefin út af bókaútgáfunni Hól-
um. Bókin er 286 bls. og myndum
prýdd.