Fréttablaðið - 18.11.2007, Síða 88

MENNING 42
Þórbergur Þórðarson þann
13. október 1919, rétt sex
árum eftir lýsinguna í kaflan-
um sem hér fylgir.
MYND: ÓLAFUR MAGNÚSSON KONUNGLEGUR
HIRÐLJÓSMYNDARI/ÞJÓMINJASAFN
U
m vorið, á vinnu-
hjúaskildaga 15.
maí 1913, er Þór-
bergi sagt upp
húsnæðinu á
Skólavörðustíg
10. Þessi umgjörð frelsis og
ástar, þessi Paradís í endurliti,
nú var honum úthýst þaðan,
ekki með látum, þvert á móti
tekur það sómahjónin Berg og
Hólmfríði sárt, „en þetta getur
ekki gengið svona lengur“.
Nei, og hann finnur fyrir
létti, því um leið losnar hann
undan augliti lánardrottnanna,
losnar við samviskubitið yfir
að standa ekki í skilum.
Eftir nokkra leit býðst
honum lítil þakherbergis-
kompa í Þingholtsstræti 33,
nýlegu húsi Þorsteins Erlings-
sonar skálds. Þangað flytur
hann með pjönkur sínar: rúm,
stól, borð – allt fengið að láni
– og svo forláta kopp sem frú
Hólmfríður hafði skenkt
honum að skilnaði, gamlan
ættargrip.
En hvar á hann að matast?
Ég byrjaði með því að kaupa
mér bollapar, svolitla kastar-
olu og agnarlitla sprittvél hjá
Zimsen og hálfflösku af
brennsluspíritus. Vélin var á
stærð við lítinn kaffibolla og
kostaði 50 aura. Síðan byrjaði
ég að draga matföngin í búið:
rúgbrauð, sigtibrauð, margar-
ín, ost, kókó og hvítasykur.
Þetta var mitt daglega brauð í
hálfan þriðja mánuð, sem ég
neytti þrisvar á dag að þeirrar
tíðar hætti: fyrir hádegið, um
þrjúleytið og nálægt átta á
kvöldin. Og búrið var ofan á
lífsspekibókunum í koffortinu.
1)
Þessi kostur dugir að sjálf-
sögðu engan veginn til að
næra og endurnæra líkamann.
Aftur á móti fer þokkalega um
andann, þetta er í fyrsta skipti
sem Þórbergur er einn í her-
bergi. Þessi sjaldgæfi
munaður að geta legið á bak-
inu og horft upp í súðina og
fundið hvernig veröldin fyrir
utan breytist í fjarlægan ym.
Það er undir manni sjálfum
komið hvenær maður vaknar
og hvenær maður sofnar eða
hvort maður yfirleitt vaknar
eða hvort maður vakir alla
nóttina.
Nú er gólfið að vísu ekki
loftið á herbergi Elskunnar og
hljóðin sem berast að neðan
eru ekki hún að búa sig undir
svefninn heldur umgangur frá
skáldinu, eiginkonu og börnum
þeirra ungum. Húsið er Þor-
steini þungt í skauti og til að
hafa upp í greiðslur verður
hann að leigja út bæði risher-
bergin. Hinum megin við þilið
leigir stúlka og sú á kærasta
sem er í fimmta bekk Mennta-
skólans og þegar hann kemur
í heimsókn taka að heyrast
hljóð sem fara ekkert á milli
mála.
Matarbirgðir eru á þrotum.
Þrotnar. Þá þarf að kaupa í
matinn – eins og þessi setning
hljómar blátt áfram í nútíma-
eyrum, er hún nánast vísinda-
skáldskapur í vestara risher-
berginu á Þingholtsstræti 33.
Ofvitinn á ekki túskilding með
gati. Þá er að fá sér vinnu,
gæti nútímalesandi hugsað. Í
Atvinnukálfinum sem fylgir
sunnudagsblaði Morgunblaðs-
ins í þessum skrifuðum orðum
eru auglýst störf talin í hundr-
uðum: „Góð manneskja óskast
í sælgætis- og miðasölu í kvik-
myndahúsi í Reykjavík. Um
er að ræða helgar- og kvöld-
vinnu, gæti hentað vel með
skóla,“ kjörið fyrir Þórberg.
„Hús og híbýli“ óskar eftir
blaðamanni: „Viðkomandi
þarf að hafa góð tök á íslensku,
hafa áhuga á efni blaðsins og
helst einhverja reynslu af
skrifum,“ gæti Þórbergur
skítnýtt það? Stöðugt er verið
að senda út neyðarköll eftir
mannskap til að bera út blöð,
holl hreyfing í morgunsárið
sem myndi færa honum fæðis-
og vasapeninga. Loks væri
honum meira en velkomið að
gerast póstur, hlutastarf þar
sem menn geta gengið sér til
heilsubótar í eigin þönkum...
Skoðum nú Morgunblaðið
þetta ár, 1913 – sem var
reyndar stofnár þess – þar er
engin vinna í boði. Vinna er
svo yfirmáta sjaldgæf að losni
starfi er honum óðara
ráðstafað frá manni til manns.
Á hann að klæðast aftur í
larfana og sveitast undir kola-
pokum eða skríða ofan í ein-
hvern skurðinn? Það myndi
ganga frá honum endanlega.
Þar að auki hefur hann strengt
þess heit að slíta sér aldrei
framar út í líkamlegri erfiðis-
vinnu, frekar skuli hann liggja
dauður.
Það er því ekki um annað að
ræða en halda út á göturnar í
von um að rekast á kunningja
sem kynni að vera aflögufær
um fjórðung úr krónu. En áður
en sonur Þórðar á Hala er sál-
fræðilega búinn undir slíka
yfirstöplun háttvísinnar þarf
hann að trekkja sig upp og
helst takast með andríki og
skemmtilegheitum að gleðja
eða impónera fórnarlambið
áður en höggið er látið ríða.
Þannig höltruðu þessir svölu
og sólarlitlu námsdagar milli
reikulla lestrarstunda og nag-
andi kvíða fyrir næstu inn-
kaupum. Og unga stúlkan og
vinur minn í fimmta bekk
héldu áfram að skilja hvort
annað hinum megin við þilið.
(...) Þegar leið fram í júní, fór
ég að finna til sífelldrar þreytu
og magnleysis í öllum líkam-
anum. Námsgáfurnar sljóvg-
uðust. Minnið dapraðist. Áhug-
inn sofnaði. Ég hélt ég væri að
fá tæringu. Og það var kalt í
veröldinni, og ég var kaldur og
þreyttur, og ég var vesalasti
maður á öllu Íslandi. 2)
1) OFVITINN, BLS. 328.
2) OFVITINN, BLS. 331.
ÞÞÍ FÁTÆKRALANDI
SAGAN UM BÍBÍ ÓLAFSDÓTTUR
Vigdís Grímsdóttir
Í vikunni kemur út ný bók eftir Pétur
Gunnarsson – þroskasaga Þórbergs
Þórðarsonar. Hér að neðan er birtur
hluti af þriðja kafl a verksins en
Pétur hefur víða leitað fanga, bæði
í útgefnum og óútgefnum verkum,
sendibréfum, dagbókum og óútgefnu
ævisöguhandriti, auk annarra heimilda,
til að draga upp mynd af skáldinu og
hugarheimi þess og veruleika. JPV
útgáfa er útgefandi.
Játningar Íslendinga eru
óvenjulegar bókmenntir. Ég
hef oft furðað mig á því af
hverju við skrifum og lesum
þessi býsn af ævisögum. En
sumar þessara sagna fjalla
um fólk sem finnst mikil-
vægt að staldra við
og setja spurninga-
merki við lífið –
greina það og
skýra, koma því í
orð og finna því
stað og samhengi.
Oftast eru þetta
sögur af fólki sem
vill skilja eitthvað
eftir sig þótt bæk-
urnar komi því mis-
vel til skila.
Saga Bíbíar Ólafsdóttur er
ekki venjuleg játningarsaga
íslenskrar hversdagshetju
eða stórmennis og hún er
ekki sögð með fjarlægri
hógværð heldur skáldlegri
nálægð og hlýju. Það er líkt
og einhver taki í
höndina á lesand-
anum og leiði
hann aftur í tím-
ann.
Sagan hefst við
fæðingu dóttur-
innar Jónínu
Bjarkar sem síðar
meir gefur sjálfri
sér nafnið Bíbí.
Stór hluti bókar-
innar er helgaður
æskuminningum Bíbíar í
braggahverfinu í Reykja-
vík, leikjum barnanna og
lífsbaráttu fólksins – for-
eldra hennar og nágrann-
anna. Það kemur snemma í
ljós að Bíbí hefur óvanalega
hæfileika en sagan fjallar
öðrum þræði um hvernig
hún tekur hæfileika sína í
sátt og lærir að nýta þá
öðrum til góðs. Síðan fylgj-
ast lesendur með Bíbí flytja
frá einum stað til annars,
leitandi að lífshamingjunni
á misjöfnum stöðum og hjá
misjöfnum samferðamönn-
um, koma sér upp fjöl-
skyldu, byggja upp og
bregðast á víxl eins og vant
er með mannfólkið.
Bernskubrek ungdóms-
áranna eru skemmtilegt
viðfangsefni en skrásetjar-
inn, rithöfundurinn Vigdís
Grímsdóttir, gefur þeim líf
og persónunum vængi.
Þetta er virkilega fallega
skrifuð þroskasaga og rödd
Bíbíar afar persónuleg þótt
bókin verði seint sögð
væmin. Bíbí er bæði meyja
og kvendi, breysk hetja sem
fyrir sinn hatt hefði sómt
sér ágætlega í skáldsagna-
heimi skrásetjarans.
Tíðarandinn og stemning-
in í kringum ólíka þætti í lífi
Bíbíar vöktu forvitni – sér í
lagi samskipti hennar við
móðurina Þóru hvers
nálægð er ávallt mikil og á
köflum þrúgandi. Hún
greinir frá dýrðar- og vand-
ræðatímum en frásögnin er
víða brotin upp á stöku stað
þar sem birt eru viðtalsbrot,
greinakorn og tilvitnanir.
Myndir eru ekki margar
sem skýrist víst af því að þó
nokkur albúm glötuðust í
eldi á sínum tíma en hvoru
tveggja auðgar frásögnina
talsvert.
Saga Bíbíar er réttnefnd
örlagasaga og hádramatísk
á köflum en ljóst að mann-
eskjunni sjálfri er það ekki
tamt að spila upp dramatík-
ina. Lífsviðhorf hennar er
fremur að taka því sem að
höndum ber af einstöku
æðruleysi og húmor – hvort
sem glíma hennar er við
Bakkus, karlmenn eða sjálfa
sig. Þetta er forvitnileg bók
fyrir margra hluta sakir,
helst hefði ég viljað lesa
meira því frásögnin er ögn
endasleppt undir lokin og
eins saknaði ég meiri
umfjöllunar um andleg störf
Bíbíar en þau væru kannski
efni í allt aðra bók.
Kristrún Heiða Hauksdóttir
Sagan af Bíbí
Vigdís Grímsdóttir leitar inn
á nýjar slóðir í skrásetningu
lífsbaráttusögu Jónínu Bjarkar
Ólafsdóttur.
MYND: FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
Pétur Gunnarsson
rithöfundur hefur
unnið að þroska-
sögu Þórbergs um
langt árabil.
14