Fréttablaðið - 18.11.2007, Síða 92

MENNING 46
Söngur skáldsins er aðkallandi:
Maðurinn vanvirðir náttúruna,
hefur glutrað niður ábyrgðartil-
finningu sinni gagnvart jörðinni,
töfrum hennar og lífsmarki.
Tengsl manns og höfuðskepnu
hafa verið rofin og þar með lög-
mál lífsandans, hugsjón kynslóð-
anna augnstungin; ofurseldur reg-
inöflum grýtir maður mann og
annan. Maðurinn (tilfinningalega
vafasöm fretblaðra) er listaverk
og galdur náttúrunnar en blindur
á hlutverk erfingjans; fangar nátt-
úruna í stað þess að yrkja, rýfur
innsigli hennar, snýr útúr boðorð-
um hennar, nærir hana eitri, hægir
sér í uppsprettuna. Jörðin myr-
kvast feigum vísindum á meðan
hjörðin sefur.
Þá brýnir skáldið röddina: Ljóð-
ið megnar að vekja, ljóðið er jafn-
gildi lífs, „orð fyrir orð“ (24) -
„ljóð í skiptum fyrir líf“ (45), líf
handan orða. „Eg býð ljóð“ er upp-
hafsorðið og hinsta kveðja skálds-
ins (45) sem lesandinn þiggur eins
og líf liggi við, enda er boð skálds-
ins mannbætandi samdrykkja;
eðalskáldskapur, ósvikin skemmt-
un og fagurfræðileg nautn.
Aftur að erindinu: Hnefinn er
erindisleysa karlsins, vélviskan
dramb hans og fall. Uppsteytur
mannsins gagnvart lögum náttúr-
unnar, skammsýni hans og lása-
smíði (12, 28) er rökleysa og skyn-
villa sem hittir hann sjálfan fyrir;
banvænn steinn í höfði (13, 25) –
hefnd reginafla. „Hnullungurinn“
(einnig banvænn) er blind hönd
(44), en skáldið er sjón og sam-
viska hugans sem slegið getur
höndina út af laginu, spámaður og
kennari; „allt sem við lærum“ er
friður á jörð (19).
Háleitur ásetningur; orð í þágu
alheimsfriðar, tungumál gegn tor-
tímingu jarðar, ljóð fyrir líf. Tekst
ætlunarverkið? Já. Af hverju? Af
því skáldið yrkir svo vel (eða af
sömu ástæðu og mús í teiknimynd
tekst að telja köttinn ofan af því að
eta sig – með lævísri tungu manns-
ins). Hvernig þá?
Áttum okkur á örfáum atriðum:
(a) Efniviðurinn ákveður „formið“
sem svo er frjálst og fljótandi að
það mótast jafnóðum og hverfur
inní sjálfvirka hrynjandi sem
síðan bergmálar erindið – dæmi
strengleikur (24) þar sem ljóðið
beinlínis tekur völdin af höfundi
sínum og smíðar orðagaldur þar
sem búningurinn er alltaðþví svar
við beiðni ljóðsins. (b) Skáldið
botnar ávallt boð-
orð og mynd hvers
ljóðs þannig að
allir þræðir tvinn-
ast og mótstæð öfl
upplýsa hvert
annað – en gefur
lesandanum engu
að síður kost á víð-
sýnu frjálsræði;
tákn og vísanir
opna ljóðin t.d. allt-
af og lyfta þeim til
flugs samhliða því
að leysa gátur
þeirra (c). Dæmi
heimilislíf (33) þar
sem hreindýrið er (getur verið)
tákn um framgang tímans og end-
urfæðingu, hjörturinn í aski Ygg-
drasils (makró), en líka tákn um
kokkál og framhjáhald, brenni-
mark Andróníkusar (míkró) –
annað dæmi er 23. apríl 2006 (15)
þar sem héri meðal ylvolgra stór-
skálda og fermingarstúlku er
(getur verið) allt í senn tákn um
kvenlegt tungl, langlífi, aðgát,
andvöku, heigulshátt, frjósemi,
villtar ástríður, losta, sigur andans
yfir holdinu, páskahelgi, varnar-
leysi mannsins, sjálfsfórn og
afródízka tímgun; öllu má finna
því stað í ljóðinu. (d)Togstreita og
dramatísk átök ljóðanna byggjast
á hnitmiðaðri beitingu andstæðna
og samverkandi keðjuá-
rekstrum mótstæðra
hugsýna – dæmi stein-
þrykk (32). (e) Skáldið
felur hið ónefnda (lúft-
gítarinn?) þannig í mynd-
máli ljóðanna að lesand-
anum er boðin bein
þátttaka og tekur þá bók-
staflega ábyrgð á tónin-
um – dæmi dægurlag
(38). (f) Ljóðmælandinn
er oftast víðsfjarri og
hampar aldrei einstakl-
ingsbundinni reynslu
þótt hann sé mjög með-
vitaður um nærveru
skáldsins innan ljóðsins og þær
skorður sem tungumálið setur
honum – dæmi allt sem við lærum
í sextíuogáttaára bekk (19-21) þar
sem harmagrátur heillar kynslóð-
ar og lúmskar vísanir (Lennon og
fl.) mana skáldið til að etja kappi
við ljóðmælandann í einskonar
keðjusöng eða alþjóðlegri kvæða-
þraut sem að endingu kæfir remb-
ing og eykur jörðinni fjör. (g) Agað
myndmál, heilsteypt gagnyrt
tungutak, sjálfstæður smekkur,
ritstýrt ímyndunarafl, mikill
metnaður, mikil vinna, aldrei
málamiðlun, enginn lopi; röddin
ræður för og meitlar steininn –
dæmi náttúruljóðin.
Einsog forskrift að skáldskap-
arfræðum nýrrar aldar.
Sigurður Hróarsson
Sjón og samviska hugans
Sjón: nýtt ljóðasafn hans segir gagnrýn-
andi forskrift að skáldskaparfræðum
nýrrar aldar. FRÉTTABLAÐIÐ/
SÖNGUR STEINASAFNARANS
Sjón
Skáldið hefur ást á landi sínu og
ann einstaklingnum engu síður
en mannkyninu, skynjar ægi-
fegurð náttúrunnar, galdur
hennar, áhrifamátt og tvöfeldni,
skilur að samferðamaðurinn er
dýrðlegur gallagripur, dauðlegur
og engum líkur. Skáldið skynjar
hið ljóðræna í sköpunarverkinu –
tónlistina, myndlistina, ritlistina,
skáldaða sögu sem gerðist í raun
– málar í trúnaði ljóð
með orði og tóni sem
sjálf eru til vitnis um
þá innri áskorun bók-
arinnar að listin geti
orkað á náttúruna og
umhverfi sitt engu
síður en öfugt með
þeim hætti að „enginn
verði samur á eftir“
(9), hvorki maður né
móðir jörð. Mögnuð
sýn, mergjað skálda-
mál, fullþroskaður
kveðskapur að ofan-
verðum tuttugustu-
aldarsið, yfirborðið
lýtalaust, orðfæri og myndmál úr
eldsmiðju arfs og kunnáttu, yndi
fagurkerans. Mín eftirlætisljóð
eru Óli 43 og Þögn 74 (og Þing-
vallasveit 16, Sumar við fjörð 17,
Vetrarmynd 18 og Aðaldalsljóðin
20-24).
Skilningarvit ljóðanna eru sjón
og heyrn, tungumál þeirra er
mynd og tónn, augað er uppá gátt;
skilur að, mótar útlínur, málar og
skapar – eyrað leggur við hlustir
og nemur. Sýn skáldsins á víxl-
verkun manns, náttúru og listar
er háleit. Snerting ljóðmæland-
ans við jökulinn í næstfremsta
ljóði bókarinnar (9) er dulkynjuð,
einskonar sveindómsmissir eða
manndómsblót, göldrótt andleg
samför, fæðing og skírn. Dagarnir
eru í blóðinu (77), stund og staður
ummyndast í lesmál (76), sagan
liggur í legi jarðar (25), skáldið
rýfur veðrakyrrð, „þögn vetrar-
ins er þanin af trumbuslætti
hjartans“ (30) og öfugt. Og listin
þakkar fyrir sig; séra Jón kveður
niður myrkrið í dalnum (13),
söngur á Fjöllum leysir festar
kirkjuskips og feykir því til
himna (15), „braghentir frændur
knýja kvæðavél sem lýsir sveit-
ina“ (21). Skáldskapur
kveikir eld sem ævar-
andi brennur (29).
Dauðinn er botn-
laust ljóð (40), holdið
er aska úr jörðu í jörð,
jörðin er hljóðfæri
tónskáld og ljóð (79).
Frjósöm víxlverkun;
blóð úr blautri mýri
(25) streymir inn í ljóð
sem nærir uppsprett-
una. Og uppbygging
kvæðanna fylgir erind-
inu; frá því almenna til
hins einstaka, stilli-
mynd-hreyfing, kyrrðin
rofin, kyrralíf náttúrun-
nar bregst við lífskrafti hennar
(sem kemur róti á kyrrðina), í
efni og formi.
Í miðhluta bókarinnar er feigð-
in í brennidepli, endimörk lífsins,
endurtekningin, hringrásin,
„bölvun erfðanna“, viðspyrna
þess dauðlega – „hjálparhöndin á
rofanum“ (51) sem reynir árang-
urslaust að þagga niður í
„urrandi“ (52) lögmáli en var
höggvin af fyrir sömu sök fyrir
tæpum eitt þúsund árum (og
tæpum þrjátíu síðum, 27) með
Brjáni og má sín því einskis. Lög-
mál dauðans er ævarandi sigur-
verk sem skáldskapurinn einn
megnar að etja kappi við.
Athyglisverð er hér sú hug-
mynd að tímabundin frelsun frá
dauðadómi kalli á „endurskoðun
allra gilda“ (36) og nokkru síðar
svarar skáldið í hverju slíkt sé
fólgið; „draga lífið saman“,
„fleygja án eftirsjár“, leysa
hlekki örlætisins (55), hafa þor til
að leita „ævintýris“ í raunver-
unni (69), kæfa jarmið í ranghug-
myndum erfðanna (43), klifra
yfir „öryggisgirðingar vanans“,
burt úr „skotfæri tímans“ (63),
betra seint en aldrei. „Sælir eru
dánir“ segir alvaldið í Opin-
berunar bókinni, skáldið er því
ósammála, ekki hérnamegin.
Í lokakaflanum yrkir skáldið
um tilvistina, tíðina, vegsemdina,
mörk veruleika og draums, sam-
félagið, heimsósómann, holdið,
ris þess og fall – og organdi þögn
(74) um úrkynjun, glæp, óskapn-
að; „kveinstafi“ náttúrunnar.
Skáldið fangar tón sem „tæpast
rýfur þögnina“ en „flýgur þó til
himins“(79). Heimsmyndin? Úti
kveikir jökull ljóð, uppi tendrar
ljóðið eld, inni logar mannsins líf
(51), undir er askan næsta vís
(svarar dómarinn). „Lynginu
blæðir, hélan smýgur“ segir
skáldið (16).
Fengur í þessari bók, fagur
skáldskapur. Sigurður Hróarsson
Berglind Gunnarsdóttir er fædd
1953 og hefur gefið út fimm ljóða-
bækur, eina frumsamda og eina
þýdda skáldsögu og ritað ævisögu
Sveinsbjörns Beinteinssonar alls-
herjargoða.
Að horfa á og lýsa fyrirsætu
sinni og jafnframt láta eftir sér að
njóta hennar meira en sem myndar,
er frásögn sem við þekkjum frá
ótal listamönnum. Það er engin
tímavilla í því. Kona sem gaufast á
bókasafni alla daga alla sína starfs-
ævi og lendir svo í þeim lukkupotti
um nokkurt skeið að krækja sér í
ungan ástmann er svo sem heldur
ekkert tímavillt. Berglind Gunnars-
dóttir sendir frá sér stutta skáld-
sögu nú fyrir þessi jól sem hún
nefnir Tímavillt
Segir þar frá ungri stúlku sem
elst upp í miðbæ Reykjavíkur hjá
skapfúlum heyrnarskertum föður
og bældri móður. Þessi þrenning
og samskipti hennar hefðu átt að fá
meira vægi í bókinni því það var
athyglisverðara heldur en þegar
henni 37 ára gamalli tekst að næla
sér í elskhuga sem hefði getað
verið sonur hennar. Berglind er
hér svolítið að leika sér með það
hvaða tíma maður tilheyri og úr
hvaða tíma maður sé sprottinn.
Aðalpersónan Áróra er dóttir
hjóna sem voru rígfullorðin þegar
hún fæddist, eða eins fullorðin og
eðlileg líffræði gerir ráð fyrir. Hún
hjálpar til í fyrirtæki föður síns.
Faðirinn er vel stæður en minningin
um fátækt æskuáranna lifir sterkt
í honum og hann er kaldur og
hryssingslegur við þær mæðgur,
drykkfelldur og ástlaus. Þetta ást-
leysi gerir það að verkum að hin
bókhneigða Áróra lætur sér nægja
bækur framan af ævinni. Lætur
sér meira að segja nægja að lesa
annað en ástarsögur og því kemur
það svo flatt upp á hana þegar hún
eignast sinn unga ástmann, þ.e.a.s.
hvað stefnumót við ástina sjálfa er
öflugt. Þetta er kannski stórhættu-
leg bók sem getur ruglað allar mið-
aldra „spikk og span“ konur í rím-
inu þannig að þær fara að leita sér
að ungum ástmönnum?
Gæti virkað eins og dulítil upp-
skriftarbók fyrir konur á gráum
dröktum.
„Henni þykir líka gaman að finna
að hann lítur upp til hennar. Henni
finnst hann vilja gefa henni allt
sem hann á til að gefa. ... Hann
fyllir hið mikla tóm innra með
henni, er í senn faðir hennar, bróð-
ir, sonur og elskhugi ... sefur hún
eða er hana að dreyma ástina?“
Þetta er ljúflega skrifuð Reykja-
víkursaga sem óneitanlega vekur
hughrif liðinna tíma.
Berglind setur hér fram ljóð-
rænan og rómantískan texta án
þess að vera nokkurn tíma væmin.
Hún kryddar textann með því að
vitna í frönsk skáld og listamenn
sem virkar eins og myndskreyting
eða tónar sem falla vel að bæði
formi og innihaldi. Morð og máttur
auðsins, klám og lágkúra er víðs-
fjarri þannig að það er bara svolítið
notalegt að renna sér í gegnum
þennan vel skrifaða texta. Ágætis
lesning á jóladagsmorgun meðan
hitt liðið hrýtur. Elísabet Brekkan
Hughrif liðinna tíma
TÍMAVILLT
Berglind Gunnarsdóttir
ÖSKUDAGAR
Ari Jóhannesson
Tónninn flýgur,
inni logar mannslíf
Ari Jóhannesson
18