Réttur - 01.04.1968, Blaðsíða 38

„ÞinglýðraeSi" gegn „ríkiseinokun"
Hefjum ])á athuganir okkar með gagnrýni á tveim-
ur algengum hugmyndum í verkalýðshreyfingu Ev-
rópu um þessar mundir, að vísu í tveimur aðskildum
hlutum hennar: „Þinglýðræði" sem pólitísk hugsun
sósíaldemókrata snýst um, og „ríkiseinokunarkapítal-
isma“ sem er viðurkennd grundvallarsetning í röðum
kommúnista.
Meiriháttar gagnrýni á trú sósíaldemókrata á þing-
lýðræði við borgaralegar aðstæður er ekki aðkallandi
hér. Við erum öll sammála um, að borgaralegt lýðræði
— svo notað sé sígilt orðalag — er aðeins „formlegt
lýðræði". Að sönnu hefur aldrei komið fram nein
sannfærandi og veigamikil skilgreining marxista á
muninum milli formlegs lýðræðis og ómengaðrar
harðstjórnar í auðvaldsþjóðfélagi — að því tilskildu
að hvorttveggja sé til sem tilbrigði á sama hagkerfi.
Enginn marxisti efast um villandi einkenni lýðræðis
sem borgaraleg hugmyndafræði telur alfullkomið —
þingræðisins, stjórnarfarsins í Atlantshafslöndunum
um þessar mundir.
Áður en lengra er haldið vil ég taka það fram, að
afneitun á trú sósíaldemókrata á gildi þinglýðræðis
leiðir til ályktunar sem ekki er alltaf gert ráð fyrir,
sem sé algerðrar neitunar á ríkinu sem tæki til félags-
legra og pólitískra umbreytinga. Formleg stjórn á rík-
inu er ekki sama og vald. Ef svo væri mundi þing-
meirihluti nægja til að koma á sósíalisma. Það hvarfl-
ar ekki að nokkrum marxista að fallast á þá tálsýn
sósíaldemókrata.
Víkjum þá að hinum fjölmenna hópnum í verka-
lýðshreyfingunni, kommúnistaflokkunum, sem vísa
réttilega á bug trú sósíaldemókrata á borgaralegt lýð-
ræði. Þar verður á vegi okkar hliðstætt hugtak, „rík-
iseinokunarkapítalismi", en í margræðri merkingu.
Með þessari nafngift er skilgreint núverandi þróun-
arstig auðvaldsþjóðfélagsins. Tíðkendum sínum tjáir
það tvö fyrirbrigði: (1.) drottnun risasamsteypna og
forustu þeirra um verðlag í hagkerfinu almennt, og
(2.) vaxandi ríkisafskipti af efnahagslífinu, með því
að jafna hagsveiflur, og hluttöku hins opinbera. Þessi
tvö aðgreindu fyrirhrigði renna bókstaflega í eilt í
hugtakinu „ríkiseinokunarkapítalismi“. Hér gerist
það athyglisverða, að mikilvægi ríkisins — sem lítið
er gert úr í almennri gagnrýni á þingræðið — er nú
hættulega ofmetið, unz það er gert að eðli nútíma
kapítalisma. Ríkið var fyrir stuttu auðvirðilegt og tál-
sýn en verður nú allt í einu yfirþyrmandi og ógn-
vekjandi. Það er ekki hending ein að fjölmargir marx-
istar hafa á undanförnum árum brennimerkt ríkisein-
okun sem algera ógnun við borgaraleg frelsisréttindi,
halda því fram að búið sé jafnvel að gera þau að svip
hjá sjón. Gorz (Frakklandi) og Libertini (Ítalíu)
hafa oft og einarðlega ráðizt gegn „einræðistilhneig-
ingum“ sem „húa innra með“ nútíma þróuðu ríkis-
einveldi. Jafnvel frjálslyndir, svo sem Schonfield
(Modern Capitalism), láta í ljós sama ótta. Bent er á
Gaullismann í Frakklandi og Kennedy-Johnson stjórn-
arframkvæmdir sem ávöxt breytingar úr frjálslyndu
ríki í tæknistjórnað (teknokratiskt) með stórauknu
framkvæmdavaldi.
Hver er lausnin á þessari mótsögn? Er bœSi hægt
að gera lítið úr ríkinu sem uppsprettu pólitísks valds
og lýsa jafnframt yfir, að það sé slíkt valdatæki í
auðvaldsþjóðfélagi nútímans? Hver er skýringin á
þessari þverstæðu? Iíefur mikilvægi ríkisins minnkað
eða aukizt? Svarið við þessari spurningu verður á-
kvarðandi um fræðikenningu okkar, bæði um eðli
nútíma auðvalds og baráttuaðferðir sem beita þart
til að sigrast á því.
Þróun ríkisins í vestri
í tengslum við sérhverja almenna fræðikenningu
tim ríkið í auðvaldsþjóðfélagi er í upphafi nauðsyn-
legt að gera sér sögulega grein fyrir uppruna þess og
þróun þess frá tíma lénsskipulagsins, og landjrœSilcg-
um mun á eðli þess og starfrækslu í Vestur- og Aust-
urevrópu. Aðeins á þann hátt er hægt að gera sér áð-
ur áminnsta þverstæðu skiljanlega.
Lukacs hefur fyrir löngu bent á, að lénsskipulagið
einkenndist af samruna „efnahags-" og „pólitíska"
sviðsins. í hagkerfi miðalda hafði nefnilega léns-
herrann bæði pólitísk og efnaleg völd — en bloc —
yfir ánauðarbóndanum. Hann arðrændi ánauðar-
bóndann við aðstæður sem voru í senn efnalegar —
þ. e. landleiga og lénsgjöld — og pólitiskar — þ. e.
persónuleg blýðni við lénsherrann. Þar var ekki hægt
að greina á milli sérstakrar „efnalegrar“ og annarar
„pólitískrar" hliðar á kúguninni. Þær féllu í eitt.
Með tilkomu kapítalismans kernur fram vaxandi að-
greining á báðum þessum sviðum. Efnahagslífið
verður sjálístætt svið — frjálsi markaðurinn — og
gerir þar með í fyrsta sinn stjórnmálin að sérsviði.
Afstæðan milli verkamanns sem seldi vinnuafl og
atvinnurekanda var ómengaður viðskiptasamningur
þeirra í milli sem sértekinna efnahagslegra þátta.
IJann varðaði ekki alla persónu verkamannsins eins
og lénsskipulagið. í kjölfarið koma upp eiginleg
stjórnmál sem eru greind frá efnahagssviði markaðs-
ins.
108