Réttur - 01.04.1968, Blaðsíða 41

tengd traustum böndum, eins og hlutverk almanna-
tryggingarsjóðanna í sænsku atvinnulífi sanna. Auð-
valdsríki, eins og t. d. Bandaríki Norðurameríku, sem
hafa af litlu að státa í fyrra atriðinu, hafa heldur ekki
þróað það síðara. Það er því réttlætanlegt að álíta, að
þessi atriði fylli hvort annað og myndi eitt undir-
kerfi, á sama hátt og þvingunar- og stjórnunarþætt-
irnir — þótt aðskildir séu — tilheyra sögulega séð
ríkisformi ákveðins tímabils.
Athugum þá á ný hlutverk rfkisins í valdabyggingu
nútíma kapítalisma. Sprengihættuna sem fólst í auknu
lýðræði í pólitískri stjórn ríkisins gerði valdastéttin
óvirka — eins og þegar hefur verið bent á — með yf-
irþyrmandi drottinvaldi sínu í samfélagi borgaranna.
En það byggist á efnalegri stjórn á framleiðslugögn-
um og þeim ávinningum sem þar af leiðir. Að vissu
leyti var þetta sögulegt áræði, og nokkur tími leið unz
hin ríkjandi stétt þóttist viss um árangur. Það liðu
nokkrir áratugir í Vesturevrópu, áður en sósíaldemó-
kratar höfðu endanlega og óumdeilanlega gefið upp
á bátinn allar tilhneigingar um að breyta þjóðfélag-
inu. En því stigi er nú náð og þróunin hefur leitt af
sér æ meiri útþynningu á pólitísku inntaki ríkisvalds-
ins í auðvaldsþjóðfélagi, sent smátt og smátt er ekki
orðið annað en leyfi til að stjórna status quo (að ó-
breyttu ástandi) eins sársaukalaust og hægt er.
Að þessu leyti er rétt að segja, að pólitískt mikil-
vægi ríkisins í vestri hafi í raun og veru minkað á
undanförnum þrem áratugum.
— og vaxcmdi hlutverk þess í efnahagslífinu
En afleiðing sem úrslitum réð kom díalektískt í
kjölfar þessa afskiptaleysis hins pólitíska ríkisvalds.
Einmitt af því að svo óvægilega hafði verið rýrt póli-
tískt hlutverk þess var áhættulaust að auka hið efna-
hagslega hlutverk. Áður hafði vestræn borgarastétt
andúð á öllu meiriháttar efnahagsvaldi ríkisins —-
taldi það jafngilda þróun í átt til sósíalisma. Hvað
mundi gerast ef umbótasinnuð ríkisstjórn sjálfri sér
samkvæm fengi ráð yfir umfangsmiklum opinberum
rekstri, yfir lánakerfinu og hömlurn á tekjum og
verðlagi? Slíkt útlit væri uggvænlegt og gersamlega
óaðgengilegt sérhverjum hyggnum kapítalista. Það
er ekki fyrr en ejtÍT að sósíaldemókratar höfðu end-
anlega lotið og að fullu og öllu gengið á vald kerfinu
að hugmyndin um ríkisíhlutun fékk byr undir vængi
og reyndist framkvæmanleg.
Á undanförnum áratug hafa allar torfærur í þessa
átt horfið í flestum þróuðum auðvaldslöndum og
margskonar efnahagsafskipti hafa blómgazt: leið-
beinandi áætlunargerð (Frakkland), stórar ríkisrekn-
ar samsteypur (Ítalía), samríkisstefna í fjármálum
(Vesturþýzkaland), skipulagning vinnumarkaðsins
(Svíþjóð) og tekjuhaftapólitík (Bretland). Það er
full ástæða til að tala um stóraukið efnahagsvald
ríkisins, enda er þá rétt að hafa í huga, að díalektísk
forsenda fyrir því er skortur ríkisins á pólitísku valdi.
Meginástæðan fyrir auknu hlutverki ríkisins í efna-
hagslífinu er auðvitað augljós. Það er hægt að orða
hana þannig, að vöxtur ríkisfyrirtækja nú á tímum
krefjist háþjálfaðs vinnuafls (þar af koma fræðslu-
áætlanir innan iðnaðarins og vinnumarkaðspólitík),
og langærrar öruggrar efnahagsþenslu til að greiða
niður æ þurftarmeiri fjárfestingar. Þetta skapar
knýjandi nauðsyn á virkri samhæfingu og íhlutun af
hendi ríkisins til að tryggja stöðugar og fyrirsjáan-
legar vaxtagreiðslur. Kjarni fyrirbærisins er í raun
og veru svar auðvaldsins við óhjákvæmilega hrað-
vaxandi félagseðli framleiðsluaflanna. Kapítalismi nú-
tímans, velferðarkapítalisminn, er íulltrúi nokkurs
konar gerfiþjóðnýtingar á framleiðsluöflunum, það
er að segja þjóðnýtingar sem rétt aðeins nægir til að
koma í veg fyrir algert ósamræmi milli séreignar-
halds og félagsframleiðslu (með öllum þeim ófarn-
aði, atvinnuskorti og kyrrstöðu sent því er samfara),
en ekki nægjanleg til eigindabreytingar á eðli kerf-
isins. Díalektískt sérkenni ferlisins er þannig vaxið,
að þessi nýja skipulagning verður í senn eins konar
mælikvarði á grundvallarandstæðurnar í hagkerfi
þróaðs kapítalisma og kerfinu sjálfu áhrifamikil
efling.
Það er því bœði rangt að fordæma „ríkiseinokunar-
kapítalisma" sem kúgunar- og einræðisþróun er ógni
„smælingjanum“, eins og Amendola hefur gert, og
að fagna honuni sem framfarafyrirbrigði, sem „for-
dyri sósíalismans“, svo að vitnað sé í Lenín (en slitið
úr réttu samhengi). Hann táknar í senn all verulega
undanlátssemi gagnvart raunverulegri þörf á þjóð-
nýtingu og mjög öflugt virki gegn þessum kröfum,
með því að efla stöðugleika kapítalismans og hæfni
hagkerfisins til að láta að stjórn. Hann er samtímis
svar við vaxandi félagseðli framleiðsluaflanna og vörn
gegn sósíalískum framleiðsluafstæðum.
Tekið saman í fáurn orðum. Á Vesturlöndum hefur
veldi kapítalismans tekið á sig mynd gjörtækrar
drottnunar yfir samfélagi borgaranna. Þessi drottnun
byggist á stjórn á framleiðslugögnum og er nú eink-
um og sérstaklega gerð virk með stjórn hans á sant-
göngu- og flutningakerfi. Ríkið skipar í einu og öllu
annað sæti í pólitískri valdabyggingu kapítalismans
111