Réttur - 01.04.1968, Blaðsíða 39

Tilkoma kapítalismans var meslmegnis sjálflcrafa
ferli og fjölmiSjað (polycentriskt). Þá á ég við, að í
heimalöndum borgaralegu byltingarinnar — Englandi,
Hollandi, Frakklandi og Bandaríkjum Norðurameríku
— kom kapítalisminn til sem heildarniðurstaða þess,
að margskonar staðbundnir atvinnurekendur hófu at-
vinnuframkvæmdir frá grunni án heildarskipulags eða
meðvitandi um sameiginlegan tilgang. Kapítalisminn
var ekki í löndum þessum þjóðfélagsþróun sem stefnt
var að vitandi vits, heldur sjálfkrafa og óafvitandi —
samsöfnun staðbundins frumkvæðis og í brotum sem
var ávöxtur hægfara þenslu í framleiðsluþáttunum.
Markaðurinn var sú gerð sem þetta nýja hagkerfi
hlaut í uppvextinum — það er að segja sjálfkrafa,
stjórnlaust samspil allra hinna sundruðu framleiðslu-
þátta.
Þannig var sérsvið hins nýja hagkerfis sem var að
vaxa úr grasi. Það ákvarðaði þá pólitfk sem kont í
kjölfarið og veitti því uppfyllingu. Borgaralega ríkið,
ávöxtur markaðskerfisins, gengdi úrslitahlutverki.
Það skapaði nauðsynlega lágmarkseiningu með
hreytilegtim framleiðendum — það lágmark sem
þurfti til að tryggja öryggi markaðsins sem for-
ustustofnunar í þjóðfélaginu, svo að andstæðir
hagsmunir ólíkra hluta horgarastéttarinnar gætu
Itannig sameinast undir forustu eins flokksbrots sein
vcrndaði „almenningshagsmuni" stéttarinnar. Borg-
aralega ríkið í vestri kemur þannig fram á sviðið sem
samfélagsleg sameining ákvarðandi miðstöðva í glnnd-
roðafjölbreytni uppvaxandi kapítalisma. Það lét
markaðnum í té forntleg tilveruskilyrði og ekkert var
eðlilcgra en að það gerðist með þingræðisfyrirkomu-
lagi. Þar endurspeglaði kosningakerfið markaðinn og
samningshugtakið var einfaldlega teygt yfir afstöð-
una milli borgarans og kjörins fulltrúa hans. Hér
ræður það úrslitum að ríkisþingið í löndum þessum
var upphaflega stofnun fyrir aSeins eina stétt, og því
var kontið á fót til að gera út um deilur og árekstra
innan rfkjandi stéttar. Er frægt að því leyti brezka
fordæmið frá 18. öld og síðar.
Þjóðfélagsyfirráð
Oslitin útþennsla kapítalismans og iðnbyltingar-
innar á 19. öld aðlagar þetta munstur samt sem áður
að tveimur nýjum þróunarstefnum. Feikilegur hag-
vöxtur í löndum þessum jók og breytti þjóðfélags-
byggingunni nteð því að ala af sér fjölmennan ör-
eigalýð í borgum og stóra miðstétt. Stéttir þessar að-
löguðust smátt og smátt breytilegum framförum og
tækni samtíma menningar með því að læra að lesa
og skrifa og tileinka sér oft jafnframt hugmynda-
kerfi ríkjandi stéttar. Hlutfallsleg ofgnótt efna —
a. m. k. samanborið við Austurevrópu — ól af sér
samfélagsbyggingu sem skar sig úr um almennt hátt
menntunarstig og óslitna röð hópa í lækkandi þjóð-
félagsþrepum frá hinni ríkjandi stétt til arðrændasta
hluta alþýðu. í þessari stjórnunaraðstöðu yfir fram-
leiðslugögnum —- það er að segja tökum hennar á
efnahagsvaldinu í samfélagsbyggingu borgaranna —
hafði hún efni á að leyfa verkalýðsstéttinni innreið í
formlegar stofnanir ríkisins, ríkisþingið. í meginat-
riðum var ekki valdið þar. Það var í samfélagi borgar-
anna (det civile samfund) þar sem borgarastéttin, í
skjóli fortakslausrar efnahagsyfirdrottnunar, liafði í
kyrrþey mótað viðhorf, vonir og afstöðu mikilsverð-
ustu hópa öreiganna. Með öðrum orðum, hin borgara-
lcgu yfirráð grundvölluðust ekki á nauðung, heldur á
samfélagslegu forræði.
Af þesstim sökum einkenndist innganga verkalýðs-
stéttarinnar í ríkisstofnanir af því, að hún var engin
ógnun við borgarastéttina, vegna þess að hún hafði
lotið samfélagi borgaranna þar sem efnahagsvaldið
sanikvæmt eðli sínu ldaut að ráða. í þessari gerð af
þjóðfélögum var ríkið ekki yfirþyrmandi miðstöð
valds, þar eð þau þurftu ekki að styðjast við lter til
að halda almenningi í skefjum. Aukið ríkislýðræði
var því lítil áhætta fyrir ríkjandi stétt.
— og í austri
Þannig var í stórum dráttum þróun ríkisins á Vest-
urlöndtim. Aftur á móti þróaðist kapítalisminn í Aust-
urevrópu ekki sjálfkrafa og árangursríkt. Lénsveldið
var ráðandi í samfélagskerfinu allt fram á 20. öld og
borgarastéttin, t. d. í Rússlandi, var aldrei nógtt öflug
til að fá frant sjálfstæða ummyndun á samfélagi og
ríki.
Mesta eymd og fátækt auðkenndi þessi santfélög,
afar lágt framleiðslustig, andhverf santfélagsbygging
og almennt ólæsi. Þessar frá grunni sögulegu ástæð-
tir leiddu til harðstjórnar og einveldis sem rækti
það ekki sem höfuðstarf að sameina á pólitíska vísu
stjórnlausan auðvaldsmarkað með mislita hjörð borg-
aralegra erindreka, heldur leiddi það til hernaðarlegr-
ar sameiningar forntlauss landsvæðis ríkisins og und-
irokunar allra óánægjuafla þjóðfélagsins — einkum
ltinnar uppreisnargjörnu hændastéttar. Síðar leystu
þessar einveldisstjórnir af hendi annað meginstarf.
Þær kontu á iðnvæðingu ofanfrá með því að þær inn-
leiddu vitandi vits og skipulögðu með aðstoð skrif-
stofukerfis það hagkerfi sem vaxið hafði ttpp sjálf-
109