Réttur - 01.04.1968, Blaðsíða 40

krafa í vestri. Átti þetta bæði við um prússneska og
rússneska einveldið. Hér verður ríkið virkur frum-
kvöðull kapítalískrar iðnvæðingar, ekki óvirk um-
gjörð.
Afleiðingin af öllu þessu var sú að í Austurev-
rópu, og fyrst og fremst í Rússlandi keisarans, varð
hið ofvaxna einvalda ríki allsdrottnandi miðstöð valds
innan samfélagsins, er tæpast naut nokkurrar sjálf-
stæðrar né mótaðrar tilveru aðgreindrar frá ríkinu.
Samfélag borgaranna var formlaust og óljóst. Allt
vald þjappaðist saman hjá ríkinu í mynd umbúða-
lausrar og einskærrar kúgunar.
Lenínisminn og sósíaldemókratar
Þessi grundvallarmunur milli austurs og vesturs réð
úrslitum um þau alólíku örlög sem urðu hlutskipti
lenínista og sósíaldemókrata. Báðir beindu allri
stjórnlist sinni að ríkinu en ekki samfélagi borgar-
anna. Hinir fyrmefndu með því að ná með valdi rík-
isbákninu og eyðileggja það. Þeir sfðarnefndu á frið-
samlegan hátt með því að leggja undir sig þingmeiri-
hlutann. Geysilegur munur á þessum tveimur hreyf-
ingum má ekki villa okkur sýn um þessa samsvörun.
En undangengin greinargerð hefur gert augljóst,
hvers vegna sama formlegt val á stjórnlist leiddi til
alólíkrar niðurstöðu : Rússlandi og vestri: sigurgöngu
og upphafs sósíalisma annars vegar, en óslitinna svika
og niðurlægingar hins vegar. Ástæðan var sú, að í
austri var ríkið hin raunverulega valdamiðstöð sem
hægt var að leggja undir sig og umbreyta. Vopnaða
uppreistin var rétta svarið við kúgun ríkisvaldsins. í
vestri var þingið aftur á móti aldrei raunveruleg valda-
miðja. Valdamiðjan var annars staðar. Hún var fólgin
í innri tengslum samfélags borgaranna sem gerði ríkið
að aukafyrirbæri. Þingmeirihluti leiddi því hvergi
neitt það af sér sem líktist hið minnsta sósíalisma.
Ríkisþingið var autt leiksvið. Um það bil er flokkar
sósíaldemókrata náðu þar meirihluta voru þeir orðn-
ir óvirkir vegna hugmyndafræðilegs undirlægju-
háttar sem þeir höfðu tileinkað sér í samfélagi borg-
aranna. Ósigur og uppgjöf var forsenda fyrir form-
legri stjórn á ríkinu. Auðvitað var ýmsum endurbót-
um komið á, en á þjóðfélaginu varð cngin eigindar-
breyting.
Það kom í ljós að þingræðið var vonlaus tálsýn
vegna afstæðunnar milli samfélags borgara og ríkis í
hinum vestlæga heimi. Valdið var ekki einmiðjað
(monocentriskt) í þinginu. Það var fjölmiðjað, og lá
fyrst og fremst í höndum þeirra sem höfðu yfirráðin
yfir framleiðslu-, dreifingar- og samgöngutækjunum
110
utan við ríkið, í samfélagi borgaranna. Borgaraleg,
akademísk hugmyndafræði okkar tíma, „fjölhyggjan“
(„pluralisminn"), viðurkennir þetta á vissan hátt og
heldur því fram, að það sé kostur hins vestræna
kapítalisma að efnalegt vald fellur ekki í sama far
og hið formlega pólitíska vald. Það kátlega er að því
er haldið fram, að þetta eigi að útiloka „einræðis-
stefnur“ (totalitarisma“ -— Raymond Aron).
ÚtþYrming á pólitísku inntaki ríkisvaldsins
Við getum þá sagt, að nú liggi sósíaldemókratar
flatari fyrir auðvaldinu en nokkru sinni fyrr — eins
og reynslan sýnir um þá Wilson, Brandt og Nenni.
Þeir eru ekki einu sinni endurbótasinnað afl lengur.
Táknar þetta að ríkið á Vesturlöndum, sem úrkynjast
nú æ meir, hafi minna gildi en áður?
Svarið er neikvætt. Það sem þarf er: í fyrsta lagi
sundurgreinandi skilningur á ríkinu og í öðru lagi
díaleklísk frœðikenning um þróun þess. Þessar stuttu
sögulegu umræður láta okkur í té frumatriði í þessa
veru.
Hvað er, og þá hnitmiðað, ríkið í nútíma auðvalds-
þjóðfélagi?
Það er þegar augljóst að borgaralegt ríki nútím-
ans er blendings fyrirbrigði og verður að gera sund-
urgreinandi mun á einstökum hlutum þess. Innan rík-
isins eru tvö aðgreind kerfi:
(1.) Stöðugt þvingunar og stjórnunartæki —- það
sem Lenín kallaði „ríkisvél" — það er að segja her-
inn, lögreglan og opinberir embættismenn.
(2.) Þau samtök sem hverju sinni hafa á hendi
formlega stjórn þessarar vélar — það er að segja sá
stjórnmálaflokkur sem hefur þingmeirihluta eða for-
seta.
Það hefur verið hefð að þessi tvö atriði mynduðu
kjarnann í hinu borgaralega ríki. Á 20. öldinni kem-
ur þriðja undirkerfið til viðbótar við hin tvö:
(3.) Félagsmála- og efnahagsstofnanir ríkisins með
eigin hámenntaða framkvæmdastjórn.
Oft er litið á félagsmálastofnanir og opinberan
rekstur eða stofnanir fyrir skipulagsmál sem inn-
byrðis aðgreindar. Og það er sögulega rétt, að félags-
málakerfið þróaðist bæði áður en auðvaldsríkið hóf
opinbera hlutdeild í iðnaðinum og tókst á liendur
-— á næsta stigi — skipulagshlutverk fyrir allt efna-
hagslífið. En megintilgangurinn með félagsmálunum
og opinberum afskiptum af efnahagslífinu er hinn
sami. llvorttveggja á að styrkja auðvaldsskipulagið,
annað að draga úr þjóðfélagsóánægju, hitt að tryggja
hagvöxtinn. Og ekki nóg með það. í reynd eru þau