Morgunblaðið - 19.03.2006, Síða 10

10 SUNNUDAGUR 19. MARS 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Á
sófaborði í húsi við Reyni-
hvamm í Kópavogi liggja
bækur um jarðsögu, nátt-
úru og dýralíf. Tryggvi
flettir bókunum áhuga-
samur.
„Við gleymum því oft
hversu stutt maðurinn
hefur verið á jörðinni. Jörðin varð til fyrir
um fimm milljörðum ára en fyrstu menn-
irnir komu hins vegar ekki fram fyrr en
fyrir 3–4 milljónum ára. Maðurinn fór síðan
fyrst að hafa fasta búsetu og stunda akur-
yrkju fyrir 10.000 árum,“ segir hann og
bætir við að síðan þá hafi fjöldi jarðarbúa
farið úr 6–7 milljónum og upp í 6–7 millj-
arða – það er þúsundfaldast. „Þetta eru
ekki nema nokkrar sekúndur í jarðsögunni
ef við hugsum um hana sem sólarhring!“
Tryggvi bendir á að geta manna til að
hafa áhrif á umhverfið hafi stigmagnast frá
því að ísöld lauk. Áhrifin séu þó ekki alltaf
sýnileg, efnamengun og loftslagsbreytingar
séu það til dæmis ekki. Því geti verið erfitt
að sannfæra fólk um afleiðingar gjörða
sinna.
„Við urðum menn með því að byrja að
ganga upprétt en nú erum við hætt að
ganga. Tæknin hefur breytt manninum. Það
virðist sem fólk haldi stundum að við lifum
einhvern veginn á tækninni og séum ekki
lengur hluti af náttúrunni. Þrátt fyrir allar
tækniframfarir erum við hins vegar ekkert
ólík því fólki sem gekk um á jörðinni strax
eftir ísöld. Grunnþarfirnar eru þær sömu en
við ráðum ekki fyllilega við tæknina. Við-
horfið er gjarnan það að við eigum náttúr-
una og megum nota hana eins og við vilj-
um,“ segir Tryggvi hugsandi og hagræðir
sér í sófanum.
Blaðamaður kinkar kolli. Það er ef til vill
við hæfi að hefja viðtal um umhverfisvernd
og aðgerðir Íslendinga og annarra jarðar-
búa, á því að minnast þess hve stutt mað-
urinn hefur verið á jörðinni.
Fátækt og græðgi skapa vandamál
„Í umhverfismálum eru það sennilega
græðgin og fátæktin sem eru mestu vanda-
málin,“ segir Tryggvi. „Fátækt skapar
vanda því þá hefur fólk ekki burði til að
hugsa um umhverfið og gerir bara það sem
það þarf til að lifa af þá stundina. Græðgin
er sterkt afl og hættulegt. Við þurfum sí-
fellt meira. Græðgin gerir það að verkum að
við gerum ýmislegt óskynsamlegt og látum
stundarhagsmuni ráða ferðinni. Það finnast
til dæmis varla þeir hagfræðingar í dag sem
segja að stóriðjustefna stjórnvalda sé skyn-
samleg en samt setjum við inn á skipulagið
hvert álverið á fætur öðru,“ segir hann.
Tryggvi er hagfræðingur að mennt og
lauk meistaraprófi í auðlindahagfræði frá
Bandaríkjunum. Hann hefur unnið sem hag-
fræðingur hjá Seðlabanka Íslands, í fjár-
málaráðuneytinu og á ríkisspítölunum. Auk
þess var hann deildarstjóri alþjóðadeildar
umhverfisráðuneytisins og ráðgjafi hjá Nor-
rænu ráðherranefndinni. Seinustu sjö árin
hefur hann hins vegar starfað sem fram-
kvæmdastjóri Landverndar, sem er töluvert
öðruvísi en stjórnsýslustörfin enda um
frjáls félagasamtök að ræða. Hann var síð-
an nýverið valinn úr hópi umsækjenda til að
vera í forsvari fyrir auðlinda- og umhverfis-
málaskrifstofu Norrænu ráðherranefndar-
innar í Kaupmannahöfn.
Enginn tími til að læra af Kárahnjúkavirkjun
„Vöxtur er lausnarorðið í dag,“ segir
Tryggvi, lítur út um gluggann eitt andartak
og bætir við að sveitarfélög á landsbyggð-
inni virðist telja að þau verði að vaxa.
„Það er hins vegar ekki sama sem merki
á milli þess að sveitarfélög vaxi og að fólk-
inu á staðnum líði vel og hafi það gott. Samt
á stöðugt að vaxa og halda áfram. Við gef-
um okkur ekki tíma til að læra af stærstu
framkvæmd Íslandssögunnar við Kára-
hnjúka en dembum okkur beint í næstu að-
gerðir. Menn þola hreinlega ekki að hægi á.
Óheft græðgi leiðir okkur hins vegar í
ógöngur. Jafnvel hagfræðingar vita það!“
segir hann og bendir á fræðigreinar á borð
við umhverfishagfræði og visthagfræði.
– Þú nefnir Kárahnjúkavirkjun. Hvað
hefðum við að þínu viti átt að læra af fram-
kvæmdinni?
„Virkjunin gengur þvert á mikilvæga
hringrás í náttúru landsins og það sýndu öll
gögn. Jarðgangagerðin gengur illa því ekki
var búið að rannsaka jarðgrunninn. Erf-
iðleikar urðu með stífluna vegna þess að
menn viðurkenndu ekki gögn um að þetta
væri á sprungusvæði. Stjórnmálamenn voru
einfaldlega búnir að ákveða að ráðast í
þetta. Reynsla annars staðar frá sýnir að
svona nokkuð eykur hagvöxt einungis í tak-
markaðan tíma og auk þess hef ég efasemd-
ir um að þetta séu réttar áherslur og sú
hagþróun sem geri lífsskilyrði okkar betri.
Í gegnum aldirnar höfum við lifað á frum-
framleiðslu, það er sjávarútvegi og landbún-
aði. Samfélögin sem við berum okkur saman
við hafa fært sig úr frumframleiðslu yfir í
þjónustutengdari atvinnuvegi. Á Íslandi höf-
um við miklar orkuauðlindir og nú hefur
skapast svigrúm til að nýta þær fyrir stór-
iðju. Þá ætlum við að halda okkur í þessu
fari frumframleiðslunnar. Við höfum hins
vegar val – við þurfum ekki að gera það.
Við erum það stöndugt samfélag að við get-
um valið.“
Niðurgreidd orka með náttúruspjöllum
Tryggvi segir að það sem gerst hafi upp á
síðkastið í Straumsvík ætti að vera lands-
mönnum aðvörunarmerki.
„Alcan virðist senda þau skilaboð til
stjórnvalda að ef fyrirtækið fái ekki að
stækka hætti það framleiðslu. Það sama
verður líklega uppi á teningnum bæði á
Reyðarfirði og Húsavík og þá kann að
myndast meiri pressa á að ganga á náttúru
landsins. Staðan verður þá sú að heilu sveit-
arfélögin verða háð því að þau fái að starfa
og þá er hætt við að gengið verið á merkar
náttúruminjar. Fyrirtæki í greinum sem
þessum þurfa að stækka og þau gera það
með því að sækja meiri orku og meiri frum-
efni. Fyrirtæki í þjónustugreinum stækka
aftur án þess að ganga jafnnálægt náttúru-
auðlindum.
Tryggvi bendir á að álframleiðslan komi
ekki hingað til lands á eðlilegum samkeppn-
isforsendum. „Hún flyst hingað eingöngu
vegna þess að við bjóðum ódýra orku. Og af
hverju er hún ódýr? Vegna þess að menn
borga ekki það fyrir hana sem hún kostar!
Það borgar enginn fyrir þau spjöll sem unn-
in eru á náttúru landsins. Þau eru gefin,“
segir hann alvarlegur og bætir við að auk
þess sem orkan til stóriðjunnar sé niður-
greidd með náttúruspjöllum sé hún niður-
greidd af alþjóðasamfélaginu. Íslendingar
hafi sótt sér auka losunarkvóta á gróður-
húsalofttegundum til þjóða heimsins.
„Í hagrænu samhengi nýtur þessi fram-
leiðsla þannig mikillar fyrirgreiðslu, og
kannski margfalt meira en landbúnaður sem
oft er talað um að sé mikið niðurgreiddur.“
Tryggvi segir að honum finnist sem menn
hafi hreinlega neitað að horfast í augu við
ýmsa þætti málsins.
„Þrátt fyrir að margt af okkar best
menntaða fólki á sviði félagsvísinda, hag-
fræði og náttúrufræði hafi dregið fram af-
leiðingar stóriðjustefnunnar og þessara
ákvarðana með mjög skýrum hætti, hafa
ráðið ferðinni sérhagsmunir orkufyrirtækj-
anna, byggðarlaganna, verkfræðistofanna,
byggingaverktakanna og allra sem koma að
hinum umtalaða vexti sem er svo þráður og
eftirsóttur.“
Þjóðhagsreikningar Stalíns
– En hvað segirðu við fólk á landsbyggð-
inni sem bíður eftir þessum eftirsótta vexti
og vill álver?
„Ég svo sem segi ekki voðalega mikið við
því. Það er þá sá skilningur sem menn hafa
á samfélaginu, að frumframleiðsla á borð
við þessa sé nauðsynleg. Við höfum hins
vegar svo margt annað sem gæti blómstrað
og megum ekki gleyma því,“ svarar Tryggvi
og tekur dæmi af ferðaþjónustu, fyrir-
tækjum í þróunarstarfi og hátækni.
„Stjórnmálamenn hlaupa stundum á eftir
háværum röddum og hagsmunum, í stað
þess að vera hugrakkir og sjá heildarmynd-
ina, koma fram sem leiðtogar og gera það
sem þeir ættu helst að gera, að búa til sam-
félag þar sem skilyrði eru almennt góð til
vaxtar og velgengni, þar sem verðbólga er
lág og þar sem þeim kröftum sem búa í
samfélaginu er leyft að blómstra. Afskipti af
því sem við sjáum með stóriðjustefnu ríkis-
stjórnarinnar eru afar óheppileg,“ segir
hann. Hann bætir við að stefnan beri í raun
keim af því sem gert var í Sovétríkjunum
og öðrum ríkjum á sínum tíma.
„Það var sagt til gamans í hagfræðinni að
hjá Stalín hafi allt sem framleitt var í
stórum verksmiðjum verið vandlega skráð í
þjóðhagsreikningum. Svo virðist sem marg-
ir hér á landi haldi að þeim mun stærra og
þyngra sem eitthvað er, þeim mun betra sé
það fyrir samfélagið. Hugvit er hins vegar
ekki þungt og mikið af lífsgæðum okkar eru
þyngdarlaus. Góð stund í leikhúsi eða hugs-
un úr góðri bók vega ekki neitt. Stjórnvöld
og orkufyrirtæki virðast standa í þeirri
meiningu að lífsgæði felist í framkvæmdum.
Því stærri, meiri og þyngri – því betri!“
Allt aðrar stærðargráður en áður
Tryggvi bendir á að stærðargráður álvera
í dag séu allt aðrar en áður. Þegar farið
hafi verið af stað í Straumsvík hafi til dæm-
is verið um 30.000 tonna álver að ræða. Nú
byrji menn hikstalaust á tífalt stærri verk-
smiðjum eða þaðan af meira.
„Hagfræðilega lækkar jaðarkostnaður
framleiðslunnar með stærri álverum og þar
með eru þau minni ekki samkeppnisfær.
Miklar kröfur eru gerðar um að stækka,“
útskýrir Tryggvi. „Verið er að stækka ál-
verið í Hvalfirði úr 90.000 tonnum í 220.000
tonn og Alcan í Straumsvík hefur áhuga á
að vaxa og rúmlega tvöfaldast. Auk þess er
rætt um nýtt álver í Helguvík, 250.000 tonn
að stærð. Á Húsavík tala menn svo um
250.000 eða 350.000 tonna álver,“ segir hann
og bætir við að hvor stærðin verði valin geti
skipt sköpum varðandi orkuöflun og um-
hverfisáhrif.
Tryggvi segir að í stað þess að stjórn-
málamenn hlaupi á eftir sértækum hags-
munum ættu þeir heldur að íhuga að leggja
skatta og gjöld á náttúru landsins. „Velta
mætti fyrir sér hvað borga ætti fyrir að um-
breyta tilteknu svæði og spilla náttúrunni
þar og hvað rukka ætti einkafyrirtæki fyrir
það. Þetta væri svona hagræn nálgun að
þessu en myndi auka raunkostnað og senni-
lega yrðu margar framkvæmdanna þá ekki
arðbærar. Menn geta hins vegar einnig
ákveðið að taka ákveðin svæði frá og segja
að þetta séu verðmæti sem við þurfum ekki
að spilla. Við erum vel stætt samfélag og
getum alveg leyft okkur að eiga þetta
óspillt. Við höfum nóg að bíta og brenna og
hagkerfið og mannlífið getur blómstrað þó
við göngum ekki á þessar merku minjar.
Við þurfum að haga okkur svolítið eins og
auðmenn. Margir auðmenn fara að safna
listaverkum – ekki það að þau færi þeim
einhver auðæfi sem slík en þeim finnst þau
merkileg í sjálfum sér og þau auka þeim
gleði. Auðugt samfélag sem á svona mikið
af listaverkum í náttúrunni á að geta leyft
sér að taka þau frá og geyma.“
Áhugaleysi Landsvirkjunar
Þótt Tryggvi telji áhersluna á stóriðju
óæskilega, segist hann ekki hissa á álvers-
framkvæmdunum.
„Það er í raun ekkert ótrúlegt við það
Óheppileg stóriðju
Tryggvi Felixson hagfræðingur lauk fyrir helgi störfum sem framkvæmda-
stjóri Landverndar og byrjar í fyrramálið hjá Norrænu ráðherranefndinni.
Hann leit af því tilefni yfir sviðið í umhverfismálum og sagði Sigríði Víðis
Jónsdóttur að skammtímagræðgi á Íslandi þyrfti að víkja fyrir langtíma-
hugsun. Stóriðja með náttúruspjöllum væri ekki nauðsynleg auðugri þjóð.
Morgunblaðið/Kristinn
Tryggvi Felixson, sem unnið hefur sem framkvæmdastjóri Landverndar síðastliðin sjö ár, hjólar
reglulega til vinnu frá Kópavogi til Reykjavíkur. Hann hefur störf á nýjum stað í fyrramálið.