Morgunblaðið - 22.04.2007, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 22. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
LÝÐRÆÐI 21. ALDAR
tæki að sér öll stærstu verkefnin á
meðan illa upplýstur og fátækur
meirihlutinn gerði sér að góðu að fá
öðru hverju að velja á milli „þessa
liðs“ og „hins liðsins“.
Þessi var hugsunin á bakvið full-
trúalýðræðið. Meira að segja á 19.
öldinni fól hún í sér of mikla einföld-
un að mati manna eins og skáld-
sagnahöfundarins íhaldssama Ant-
hony Trollope og Keith Hardie,
stofnanda Sjálfstæða breska verka-
mannaflokksins á Bretlandi. Við lok
20. aldarinnar er þessi hugsun orðin
óverjandi.“
Velmegun og menntun
The Economist nefndi ýmis dæmi
um þau efnahagslegu og félagslegu
umskipti, sem riðið hefðu yfir ríkari
hluta heimsins á einni öld. Þar má
nefna, að fjöldi franskra barna, sem
hélt áfram námi eftir barnaskóla,
sextíufaldaðist á þessum tíma og
fyrir hvert eitt ungmenni sem fór í
framhaldsskóla eða háskóla fóru nú
50. Útbreiðsla menntunarinnar hefði
víða verið mun magnaðri, t.d. í Jap-
an.
The Economist sagði að efnahags-
leg velmegun gerði meðalborg-
aranum kleift að eyða minni tíma á
vinnustað en ella „og því hefur hann
meiri tíma en áður til að kynna sér
málefni sem varða stjórnun heima-
lands hans og taka skynsamlega af-
stöðu til þeirra ef hann kærir sig um
það. Til þessa getur hann ekki ein-
vörðungu reitt sig á þá gríðarlega
auknu útbreiðslu, sem einkennt hef-
ur blaðaútgáfu og hófst fyrir einni
öld, heldur getur hann einnig nýtt
sér tækninýjungar 20. aldar svo sem
útvarp og sjónvarp og nýjasta fyr-
irbrigðið á þessu sviði, Alnetið.“
Og áfram hélt The Economist:
„Þetta er bylting og það væri stór-
einkennilegt ef slík bylting yrði ekki
til þess að hrikta tæki í stoðum póli-
tísks kerfis sem byggist á kennisetn-
ingum frá því fyrir byltingu.“
Áhrif þessara breytinga eru þegar
komnar fram í einu efni, að mati
vikuritsins: „Nú á ofanverðum ára-
tugnum hafa margir gert sér ljóst að
þeir eru jafn færir (eða ófærir) um
að taka flestar pólitískar ákvarðanir
og mennirnir og konurnar sem kjör-
in eru til að vera fulltrúar þeirra. Al-
menningur býr yfir sömu menntun,
næstum sama aðgangi að þeim upp-
lýsingum sem þörf er fyrir, og mik-
ilvægi þess að komast að réttum nið-
urstöðum er hið sama; beini fólk
athygli sinni að tiltekinni spurningu
getur það oftast veitt skynsamlegt
svar. Því lengur sem unnt verður að
tryggja framhald hagvaxtar síðustu
50 ára og því víðar sem áhrifa upp-
lýsingabyltingarinnar gætir, því
stærra verður hlutfall þjóðarinnar
sem þessi sannindi eiga við um.
Ólíkt afa sínum telur meðalmað-
urinn nú um stundir ekki að hinn
kjörni fulltrúi hans sé honum á ein-
hvern hátt æðri. Raunar hefur það
mikla flóð upplýsinga, sem alþýða
manna hefur, þökk sé tölvutækninni,
fengið aðgang að á síðari hluta 20.
aldar, leitt í ljós að fulltrúarnir eru
langt frá því að vera yfir almenning
hafnir.“
Jarðbundnar ákvarðanir
Loks benti The Economist á að
viðfangsefni stjórnmálanna hefðu
breyst. Með hruni kommúnismans
hefði vægi hinna hugmynda-
fræðilegu þátta stjórnmálanna
minnkað stórlega. Þær ákvarðanir,
sem taka þyrfti afstöðu til, væru
mun jarðbundnari en áður og við
kosningar stæði valið um marga
svipaða kosti, sem vörðuðu m.a.
smáatriði hagstjórnar. „Verk-
efnaskrá nútíma stjórnmála er með
þeim hætti að mun heppilegra er að
ætla kjósendum að ganga reglulega
á kjörfund líkt og hið beina lýðræð-
iskerfi gerir mönnum kleift.
Önnur afleiðing minnkandi vægis
hugmyndafræðinnar er sú að völd
stjórnmálaflokkanna fara þverrandi.
Þetta er mikilvægt atriði vegna þess
að flokkarnir – fyrirbrigðin sem
menn lýsa yfir stuðningi við eða and-
mæla á kjördag og mynda síðan rík-
isstjórnir – eru ákafir stuðnings-
menn fulltrúalýðræðisins. Sjálf
tilvera flokkanna er að miklu leyti
háð því. Þeir eru því andvígir beinu
lýðræði. Að kalda stríðinu loknu
geta flokkarnir hins vegar ekki
Morgunblaðið/Einar Falur
» Liðin er sú tíð, þegarstjórnvöld ein sátu að
öllum upplýsingum sem
þurfti til að taka vel
grundaðar ákvarðanir.
E
inn kostur við fulltrúalýðræðið er að
kjörnir fulltrúar eiga að sjá hlutverk
sitt þannig að þeim beri að taka
ákvarðanir sem taka mið af al-
mannaheill. En það þarf ekki að gilda um
íbúakosningar, nema hinn venjulegi borgari
hafi tamið sér lýðræðisvitund og rökræðus-
iði, að sögn Vilhjálms Árnasonar, prófessors
í heimspeki við Háskóla Íslands.
„Sagt er að þingmanni beri að taka
ákvörðun í samræmi við samvisku sína. Ég
skil það ekki sem hans prívatsamvisku,
heldur að honum beri sem þingmanni að
taka ákvarðanir sem hann telur þjóna al-
mannaheill.“
– Á hann það ekki við sína samvisku?
„Alla vega ekki sína sérvisku,“ áréttar
Vilhjálmur. „Þetta er samviska, en mér
finnst þetta stundum skilið eins og sér-
viska,“ bætir hann við og hlær. „Ég held að
það væri ákaflega nöturleg framtíðarsýn ef
við hefðum enga pólitíska fulltrúa heldur
bara einhvern sem telur niðurstöður úr
heimatölvum hverju sinni og síðan fram-
kvæmdavald. En leiðin til pólitísks þroska
liggur alltaf með þjóðinni, ekki bara inni á
þingi. Stundum er talað um að hver þjóð
velji sér þá fulltrúa sem hún á sjálf skilið og
það er auðvitað mikilvægt að almenningur
finni til meiri ábyrgðar og sé virkjaður bet-
ur inn í ákvarðanir.“
– Er hugmyndin um beint lýðræði ekki
útópísk í eðli sínu?
„Vissulega er sjálf lýðræðishugsjónin út-
ópísk, – að leita sífellt betri leiða til að
móta þennan upplýsta almannavilja sem
ákvarðanir í lýðræðisríki eiga að end-
urspegla. Það eru skapandi stjórnmál að
líta ekki svo á að lýðræðið sé unnið í eitt
skipti fyrir öll heldur sé það í stöðugri mót-
un. Í raun er þetta sambærilegt við það að
vera manneskja. Maður er maður og það er
staðreynd. En það er alltaf verkefni að vera
maður. Við erum lýðræðisríki. En það er
líka verkefni að verða öflugra lýræðisríki.
Og hvað er öflugt lýðræðisríki? Það er
spurningin sem við þurfum alltaf að vera að
spyrja okkur.
Þar eru engar skyndilausnir. Það gleym-
ist stundum í þessari umræðu að fyr-
irkomulag lýðræðisins er stofnanabundið og
snýst ekki bara um ákvörðunaraðferðir.
Stofnanagrunnur þarf að vera í góðu lagi,
t.d. þrískipting ríkisvaldsins. Þetta er nauð-
synleg forsenda þess að við búum í lýðræð-
isríki.“
Vilhjálmur segir margskonar rök fyrir
því að ekki séu allar ákvarðanir teknar í al-
mennum kosningum, s.s. hagkvæmnisrök,
auk þess sem fulltrúar starfi í umboði fólks-
ins, fari með valdið og taki síðan afleið-
ingum þess í kosningum. „Hinsvegar er það
ákaflega takmarkað viðhorf til fulltrúa-
lýðræðis að þeir fari einir með völdin í fjög-
ur ár og taki síðan afleiðingunum í kosn-
ingum, – á þeim eina tímapunkti hafi
lýðurinn sitt umsagnarvald. Ég held það séu
margskonar leiðir í fulltrúalýðræði til að
virkja almenning til samráðs. Einn besti
punkturinn í sambandi við samræðustjórn-
mál er að fulltrúar almennings taki ákvarð-
anir í samráði við þá sem ákvarðanir varða
og leitist við að skapa sæmilega sátt í sam-
félaginu um stjórnvaldsákvarðanir.“
Spenna í lýðræðinu
Vilhjálmur leggur áherslu á mikilvægi
þess að ákvarðanir séu vel ígrundaðar og
skynsamlegar. „Mikið er lagt upp úr fag-
legu stoðkerfi á sumum þjóðþingum, þar
sem þeir sem undirbúa löggjöf og taka
stjórnvaldsákvarðanir þurfa að hafa sem
bestan aðgang að upplýsingum til þess að
ákvarðanir verði faglegar. Ég veit ekki
hvort nógu mikið er lagt upp úr því hér á
landi, – stundum er því haldið fram að þing-
ið sé of fáliðað.“
En þarna kemur fram ákveðin spenna í
lýðræðinu á milli þess að vit sé í ákvörð-
unum og vilja meirihlutans, að dómi Vil-
hjálms. „Ég held stundum að það sé mest
vit í ákvörðunum sem fáir taka og stundum
sem einn tekur. Við höfum vel upplýst fag-
fólk og það er mikilvægt í vitrænum
ákvörðunum, skynsamlegum og ígrund-
uðum, að byggt sé á faglegri þekkingu. Á
móti kemur að lýðræði er hugsjón um það
að lýðurinn ráði, að ákvarðanir séu teknar
þannig að það stríði ekki gegn vilja meiri-
hluta fólks. Þá er oft verið að telja hausa –
hverju flestir eru fylgjandi.“
Á milli þessara tveggja sjónarhóla er
skapandi spenna, að sögn Vilhjálms. „Meg-
inleiðin til að vinna úr þeirri skapandi tog-
streitu sem myndast milli vitsins í ákvörð-
unum og vilja meirihlutans er rökræðan.
Hún verður að vera okkar leiðarljós. Í því
skyni þarf að efla fjölmiðla og lýðræðislega
menntun og við þurfum að temja okkur
betri rökræðusiði.“
„Þegar rætt er um þátttökulýðræði finnst
mér alltof mikil áhersla vera á að fá út-
komu sem er vilji meirihlutans. En það er
aðeins endapunktur sem þarf til að skera úr
um mál. Að mínu viti er oft mikilvægara að
horfa á aðdragandann og hvernig meiri-
hlutaviljinn myndast. Þar kemur ígrundunin
til sögunnar; hvernig auka má skynsamlega
ígrundun þeirra sem taka ákvörðun, hvort
sem það eru fulltrúar í fulltrúalýðræði eða
borgarar sem koma beint að ákvörðunum.“
Vilhjálmur segist vera efins um þá fram-
tíðarsýn að hver og einn kjósi í sínu ein-
rúmi við heimatölvu og hinn endanlegi dóm-
ur felist í talningu atkvæða í lokin. „Það
skiptir meira máli að skapa farvegi í sam-
félaginu, vettvang þar sem fólk kemur sam-
an, annaðhvort í beinum eða óbeinum skiln-
ingi, og tekur þátt í rökræðu. Einn helsti
ljóður á íslenskri þjóð sem pólitískri einingu
eru rökræðusiðirnir; við höfum ekki tamið
okkur nógu góða rökræðusiði. Það er al-
gengt í stórum ágreiningsmálum að það
myndist andstæðar fylkingar, eins og um
keppni sé að ræða og það þurfi hernaðarlist
til að ná yfirhöndinni.“
Óraunsæ hugsjón?
Hann segir að það megi vel vera að það
sé talin óraunsæ hugsjón, en engu að síður
sé nauðsynlegt að mætast í rökræðum. „Ef
við gefum okkur í rökræðurnar, þá erum
við reiðubúin að hlusta á andstæð sjón-
armið, því þær fela ekki síður í sér að
hlusta. Við vegum rökin og metum og ef
þau eru marktæk, þá erum við fús að
breyta eigin afstöðu. Kappræða miðast hins-
vegar við fyrirframgefna afstöðu, sem varin
er með kjafti og klóm.“
Rökræður þýða ekki endilega að fólk
komist að einróma niðurstöðu, en ef vandað
er til lýðræðislegs ákvörðunarferlis, þá
verður fólk á endanum sáttara við að vera
ósammála, að mati Vilhjálms.
„Nú er hvað mest rætt um umhverfismál
og mér finnst skiljanlegt að fólk sé ósam-
mála um þau. Það er skrýtið að gera þá
kröfu til stjórnmálaflokks að hann tali ein-
um rómi um umhverfismál, nema þá hann
sé stofnaður um þau. Af hverju ættu menn
að vera á einu máli í flokki eins og Sjálf-
stæðisflokknum? Ef menn hlusta á ólík sjón-
armið og eru ekki bara í skotgröfum, þá
öðlast þeir skilning á andstæðum sjón-
armiðum og geta komið sér saman um
stefnu, þó ekki væri nema vegna þess að
menn hafa átt kost á að koma að ákvarð-
anatökunni í skynsamlegri rökræðu. Aðal-
atriði er að umræðan sé upplýst og síðan að
áveitur séu frá þessari almennu rökræðu til
stjórnmálamanna, þannig að þeir séu í takt
við þetta vit þjóðarinnar, sem myndast í
deiglu rökræðunnar. Kosningar um einstök
mál eru bara ein áveita. Þó að beinar kosn-
ingar fari fram um mál, þá held ég að hinir
kjörnu fulltrúar hljóti að fara með málið á
endanum. Þær eru meira hjálparmeðal og
byggjast á þeim leikreglum sem lagðar eru
fyrir.“
SKAPANDI STJÓRNMÁL OG LÝÐRÆÐI
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Rökræður Vilhjálmur Árnason vill rökræður
í stað kappræðna um stjórnmál.