Morgunblaðið - 02.12.2007, Blaðsíða 40

40 SUNNUDAGUR 2. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
Eftir Einar Fal Ingólfsson
efi@mbl.is
Hjálmar Sveinsson er kunnur út-
varpsmaður og áhugamaður um
bókmenntir og menningu. Hann rit-
stýrði bókunum Róska, Megas og
Dagur – Hlutabréf í sólarlaginu. Nú
hefur Hjálmar ritað bók um Elías
Mar og verk hans, sem hann byggir
á samtölum sem hann átti við Elías
síðustu misserin, jafnframt því sem
hann rýnir í verkin, en það síðasta,
Sóleyjarsaga, kom út þegar Elías
var hálffertugur, árið 1959.
„Bókmenntasaga okkar er ríku-
legri en sést ef litið er inn í bóka-
búðir,“ segir Hjálmar. „Það er eins
og einungis eitthvað eitt komist að í
einu. Einn vinur minn líkti ástand-
iunu á Íslandi við buxur sem hefðu
bara einn vasa.
Ég sá þetta svo vel þegar ég var
að vinna þessar bækur um Rósku,
Dag Sigurðarson og Megas. Sumir
litu á þau sem listamenn sem hefðu
kastað lífi sínu á glæ – aðrir álitu
þau ofmetin. Margir horfðu á lífs-
hætti þessa fólks, ofbauð og sáu
ekki verkin þeirra.
Ég kynntist Elíasi Mar þegar ég
tók við hann viðtal þegar ég vann
að bókinni um Dag. Þá var ég eins
og hver annar bókmennta-
áhugamaður, ég þekkti nafn hans
og vissi af Vögguvísu og Sól-
eyjarsögu, en hafði ekki lesið neitt
eftir hann.
Þegar ég kynntist honum fékk ég
strax á tilfinninguna að hann væri
talsvert merkilegur en algjörlega
gleymdur rithöfundur. Ég fann líka
á honum að hann upplifði sig sem
gleymdan höfund og var ósáttur við
það. En hann var ekki bitur maður
hann Elías.
Einu sinni sagði hann við mig:
„Eitt er að vera dauður og gleymd-
ur, annað er að vera sprelllifandi og
gleymdur.““
Portrett af gleymdum höfundi
– Það sést í samtölum ykkar að
hann er spenntur fyrir þessari bók
og rekur á eftir þér.
„Já, hann var óþolinmóður, pirr-
aður á mér því ég var óstundvís og
ég læt það allt koma fram. Svo þótti
honum mjög vænt um að ég væri
kominn aftur og rabbaði við mig.
Hann sagði líka að ég skyldi skrifa
þessa bók en hann ætti eftir að
skrifa sína sögu sjálfur. Ég held að
hann hafi alveg fram á síðustu
stundu ætlað sér að skrifa hana.“
Elías Mar var mikill nákvæmn-
ismaður, enda kunnur fyrir afar
vandaðan prófarkalestur. Hann hélt
nákvæma dagbók og vélritaði upp
bréf sem honum bárust. Honum
sárnaði að gamlir félagar hans, eins
og Hannes Sigfússon, Sigfús Daða-
son og fleiri, skyldu ekki hafa hald-
ið upp á bréf sem hann skrifaði
þeim. Hjálmar segir að úr fórum
hans komi mikið af bréfum og skjöl-
um sem á eftir að fara í gegnum.
„Ég lít á þessa bók sem portrett
af manninum. Reyni að draga upp
skýra mynd af hversdagslegu lífi
gleymds Reykjavíkurhöfundar.
Hann fær matinn sendan á gulum
bakka úr eldhúsi á Lindargötunni.
Fer í bað vestur á Aflagranda og
þarf að borga aukalega fyrir að láta
klippa neglurnar. Sem betur fer átti
hann góða vini, því hann varð sífellt
háðari þeim. Elías var sáttur við
hvernig ég kaus að segja frá hon-
um. Hann las meira að segja próf-
arkir að fyrri hlutanum.“
– Þú talar um að höfundar séu
ótrúlega fljótir að gleymast. Hvers
vegna er þetta svona?
„Skýringarnar eru margar. Ís-
lensk bókmenntaumræða er svo
andstutt og það verður til þess að
samfelluna vantar. Þess vegna er
eins og bækurnar sem komu út í
fyrra séu strax horfnar. Því sem er
merkilegt er ekki haldið til haga.
Bókmenntafræðingar og gagnrýn-
endur hafa brugðist, ekki verið
nógu duglegir við að vekja athygli á
merkum bókum og höfundum sem
eiga skilið að vera lesnir aftur.
Mér finnst þetta tímabil, þegar
Elías er að skrifa sínar sögur, sér-
staklega áhugavert; þessir fyrstu
tveir áratugir lýðveldisins. Þá er
þetta samfélag sem við þekkjum að
verða til, sáð er allskyns fræjum.
Ég er ekki að halda því fram að
Elías Mar sé stórkostlegasti höf-
undur þessa tímabils, en ég held því
fram að hann sé merkilegur
Reykjavíkurhöfundur og óverð-
skuldað algjörlega gleymdur. Hann
gerði merkilega tilraun til að skrá
sögu hins unga lýðveldis, með per-
sónum sem eru sjálfir unglingar,
rétt eins og lýðveldið er nokkurs
konar unglingur. Ég sé skýra sam-
svörun þarna á milli og held að Elí-
as hafi líka verið meðvitaður um
hana.“
Sögur um hlutskipti ungs fólks
Hjálmar segir að eftir seinni
heimsstyrjöldina hafi úr deiglu hug-
myndalegra átaka orðið til æsku-
lýðsmenning, með nýjum viðmiðum.
Hann veltir söguhetjum bóka Elías-
ar Marar fyrir sér.
„Bambínó í Vögguvísu er 14 ára,
strákurinn í Man ég þig löngum er
15 ára, Sóley er 17 og Bubbi í Eftir
örstuttan leik er um tvítugt. Þetta
eru unglingar og þau eru ístöðu-
laus, tolla illa í skóla og í vinnu, það
er vesen í ástarsamböndum og kyn-
hneigðin er í sumum tilvikum ekki
alveg á hreinu.
Persónur hans eru allar Reykja-
víkurunglingar og viðmið þeirra
hafa ekkert að gera með þessa
venjubundnu togstreitu sveitar og
borgar. Alþjóðleg menning togar
þau til sín. Mér finnst þessar bækur
vera hluti af alþjóðlegri hreyfingu í
skrifum. Bjargvætturinn í grasinu
eftir Salinger kemur út 1951. Mér
finnst Bambínó og Holden Caule-
field, söguhetjan þar, vera náskyld-
ir. Báðar sögurnar eru skrifaðar á
unglingamáli, báðir eru ístöðulausir
og enda á einhvers konar hæli.
Þetta þema er í öllum fjórum
skáldsögum Elíasar, og í rauninni
smásögunum líka. Hlutskipti ungs
fólks sem gengur ekkert of vel að
fóta sig.“
Elías Mar kortlagði menning-
arheim ungmenna síns tíma, var til
að mynda ekki nema 23 ára gamall,
árið 1947, þegar hann hóf að rita
slangurorðasafn. Hann beitti tals-
vert aðferðum blaðamanns og
Hjálmar talar um athyglisverða
grein eftir hann sem birtist í Líf og
land árið 1950, en þá dvaldist Elías
í London í tæpt ár.
„Þar sést að hann var mjög með-
vitaður um það hvernig rithöfundur
hann vildi vera. Hann vildi vera
„aktúel“ höfundur sem skrifaði um
sitt samfélag. Í greininni ræðir
hann við ímyndaðan blaðamann í
London en sá lætur sér nægja að
skoða Westminster Abbey og Páls-
kirkjuna að degi til, en sá sem segir
frá segir: Þú átt að bíða þangað til
fer að skyggja, þá fara aðrir svipir
á stjá og annað tungumál er talað.
Þá eru notuð orð eins og tex mex
og indian hay, þetta er tungumál
um eiturlyf sem ekki má nefna.
Hann segir líka að ekki þýði að
bjóða viðmælanda á pansy ball, sem
er ástarfundur samkynhneigðra, en
Elías hreifst af báðum kynjum.“
Skrifaði um samtímann
– Rithöfundarferli Elíasar lauk
þegar hann var á fertugsaldri. Af
hverju?
„Því miður er ekki til neitt
spennandi svar við þessari spurn-
ingu. Sjálfur sagðist hann einfald-
lega hafa lagt mikið á sig við að
skrifa þessar sögur, hann hafi verið
byrjaður í launavinnu þegar seinni
hluti Sóleyjarsögu kom út og hann
hafi hreinlega ekki haft orku til að
skrifa fleiri skáldsögur. Mér dettur
ekki annað í hug en taka mark á
þessu. En það kemur fleira til. Á
þessum tíma var mikið talað um
krísu skáldsögunnar.
Sóleyjarsaga átti að vera fé-
lagsleg raunsæissaga, stór tilraun
„Bókmenntaumræðan er svo andstutt“
 Elías Mar rithöfundur er viðfangsefni nýrrar bókar Hjálmars Sveinssonar  Elías upplifði sig sem
gleymdan höfund og var ekki sáttur við það  „Merkilegur Reykjavíkurhöfundur,“ segir Hjálmar
Nýr penni í nýju lýðveldi nefnist bók sem Hjálm-
ar Sveinsson hefur skrifað um Elías Mar rithöf-
und, sem lést fyrir skömmu. Hjálmar fjallar um
æsku Elíasar Marar og skáldatíma hans eftir
seinna stríð, en jafnframt um lífsbaráttu hans
sem gamals og gleymds Reykjavíkurhöfundur.
Morgunblaðið/Einar Falur
Gegn gleymskunni „Bókmenntafræðingar og gagnrýnendur hafa brugð-
ist, ekki verið nógu duglegir við að vekja athygli á merkum bókum.“
Elías Mar 19 ára gamall, með
skáldadrauma og fastagestur á
reykvískum kaffihúsum.
RISA JÓLAUPPBOÐ
Næsta listmunauppboð Gallerís Foldar verður haldið á
Hótel Sögu, Súlnasal, sunnudagskvöldið 2. desember og
mánudagskvöldið 3. desember.
Á uppboðinu verður að venju gott úrval verka,
meðal annars fjölmörg verk gömlu meistaranna.
Öll verkin eru sýnd í Galleríi Fold við Rauðarárstíg föstudag 10–18,
laugardag 11–17 og sunnudag 12–17, en það sem boðið verður upp á
mánudagskvöld verður einnig sýnt á mánudag 10–18.
Hægt er að skoða uppboðsskrána með myndum á vefslóðinni myndlist.is.
Rau›arárstíg 14, sími 5510400 · www.myndlist.is
N
ína Tryggvadóttir