Morgunblaðið - 14.06.2008, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 14. JÚNÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Í DAG, 14. júní, eru
liðin áttatíu ár frá
stofnun Hins íslenzka
fornritafélags. Frum-
kvöðull og fyrsti forseti
félagsins var Jón Ás-
björnsson, þá hæsta-
réttarlögmaður og síð-
ar hæstaréttardómari.
Í ritgerð um sögu fé-
lagsins sem hann birti í
Eimreiðinni 1939 segir
hann að sér hafi runnið
til rifja „að hérlendar
útgáfur fornrita vorra
skyldu standa langt að
baki erlendum út-
gáfum, bæði fræðilega
og að ytra búningi. Mér
fannst það hin mesta
óhæfa, hversu lítinn
sóma vér Íslendingar
höfðum sýnt fornritum
vorum, svo mjög sem þau höfðu hald-
ið hróðri lands vors á lofti meðal er-
lendra fræðimanna og blásið þjóðinni
í brjóst kjarki og krafti á tímum
eymdar og örbirgðar.“
Stofnfundur félagsins var haldinn
14. júní 1928. Þar voru kjörnir 12 val-
inkunnir menn í sérstakt „full-
trúaráð“ sem síðan kaus fyrstu stjórn
félagsins, en í henni áttu sæti fimm
menn: forseti Jón Ásbjörnsson, ritari
Matthías Þórðarson fornminjavörð-
ur, gjaldkeri Pétur Halldórsson bók-
sali og síðar borgarstjóri Reykjavík-
ur, og meðstjórnendur Ólafur
Lárusson prófessor og Tryggvi Þór-
hallsson forsætisráðherra.
Þegar í upphafi kom til liðs við fé-
lagið sá maður sem mestu réð með
Jóni Ásbjörnssyni um allt starf og
snið útgáfunnar, en það var Sigurður
Nordal prófessor. Hann var ráðinn
sem útgáfustjóri, og „var hans verk-
svið að sjá um hina vísindalegu hlið
útgáfunnar og hafa eftirlit með því,
hversu starfið væri unnið af útgef-
endum ritanna,“ eins og segir í af-
mælisriti félagsins sem Andrés
Björnsson tók saman á þrjátíu ára af-
mæli þess 1958. Sigurður bjó sjálfur
til prentunar fyrsta bindið, Egils
sögu, sem út kom 1933. Þegar eftir
stofnun félagsins var hafist handa um
undirbúning fleiri Íslendingasagna,
og má kalla að hvert bindið hafi rekið
annað næstu áratugina. Afkasta-
mestur allra útgefenda fyrstu ára-
tugina var Einar Ól. Sveinsson, og
tók hann við um hríð af Sigurði Nor-
dal þegar hann hætti sem útgáfu-
stjóri árið 1951. Einar gaf sjálfur út
fjögur bindi sem lauk með Brennu-
Njáls sögu 1954. Aðrir afkastamiklir
útgefendur á þessum árum voru þeir
Bjarni Aðalbjarnarson, sem sá um
útgáfu Heimskringlu í þremur bind-
um, og Guðni Jónsson, en hann átti
þátt í útgáfu þriggja binda.
Á síðustu áratugum aldarinnar
varð nokkur lægð í útgáfunni, og fjár-
hagur félagsins þrengdist vegna auk-
innar samkeppni og hægari sölu. Þó
var stöðugt unnið að útgáfu einstakra
binda á vegum þess og kapp lagt á að
ljósprenta eldri bindi, svo að tryggt
væri að öll útkomin bindi væru ætíð
til sölu á markaðinum.
Að undanförnu hefur færst aukinn
kraftur í útgáfustarfsemi félagsins
undir stjórn núverandi forseta, Jó-
hannesar Nordals, og hafa fimm ný
bindi verið gefin út síðustu tíu árin.
Hér er fyrst og fremst fyrir að þakka
auknum fjárframlögum ríkissjóðs, en
brotið var blað í þeim efnum með
stuðningi forsætisráðuneytisins við
útgáfu Biskupa sagna í tilefni þúsund
ára afmælis kristnitöku Íslendinga.
Eru þegar komin út þrjú bindi Bisk-
upa sagna og langt komið undirbún-
ingi þeirra tveggja sem eftir eru. Þá
hefur aukinn styrkur frá ríkissjóði
gert félaginu kleift að stórauka vinnu
við útgáfu Konunga sagna, og hafa
tvö bindi þeirra komið út á síðustu
tveimur árum. Eru í öðru Færeyinga
saga og Ólafs saga Tryggvasonar eft-
ir Odd munk Snorrason, en í hinu
Sverris saga eftir Karl Jónsson
ábóta. Auk þess er unnið af kappi að
fjórum bindum Konunga sagna til
viðbótar, þar sem helstu ritin eru
Morkinskinna og Hákonar saga Há-
konarsonar, og er útkoma þeirra ráð-
gerð á næstu tveimur árum.
Í fyrstu 35 bindunum koma hinar
sígildu fornsögur. Af þeim eru 25
bindi þegar út komin: allar Íslend-
ingasögurnar í 14 bindum, þrjú bindi
af Biskupa sögum og átta af Konunga
sögum. Af þeim tíu bindum sem þá
eru eftir eru sex bindi langt komin í
undirbúningi, og standa vonir til að
öllum bindunum tíu verði lokið á allra
næstu árum. Sturlunga verður vænt-
anlega síðust í röðinni.
Jafnframt því sem nú hillir undir
að lokið verði heildarútgáfu hinna
merkustu fornsagna, hefur félagið
þegar hafist handa við útgáfu ann-
arra fornrita. Liggur þá beinast við
að byrja á þeim ritum sem flestir
munu telja merkust, en það eru
Eddukvæði og Snorra-Edda. Vinna
að fyrra ritinu, tveggja binda útgáfu
Eddukvæða, er þegar vel á veg kom-
in. Næst í röðinni er svo fyrirhugað
að verði hinar síungu Fornald-
arsögur Norðurlanda. Fleiri flokkar
fornrita munu síðan væntanlega
fylgja á eftir, svo sem lögbækur, ann-
álar, riddarasögur, heilagra manna
sögur, kveðskapur, þýðingar og ýmis
fræði, en fæst af þessum áhugaverðu
fornu ritum eru nú til í aðgengilegum
útgáfum. Vonandi tekst hinu áttræða
félagi að takast á við þau verkefni
sem enn eru óunnin, af sama stórhug
og frumkvöðlar þess sýndu þegar
þeir hleyptu því af stokkum árið
1928.
Hið íslenzka fornritafélag 80 ára
Jónas Kristjánsson
og Þórður Ingi Guð-
jónsson skrifa í til-
efni af 80 ára af-
mæli Hins íslenzka
fornritafélags
» Vonandi tekst hinu
áttræða félagi að
takast á við þau verkefni
sem enn eru óunnin, af
sama stórhug og frum-
kvöðlar þess sýndu …
Jónas Kristjánss og Þórður Ingi Guðjónsson
Höfundar eru ritstjórar
Íslenzkra fornrita.
ÁRNI Johnsen er svo málefna-
legur í nýlegri grein í Morg-
unblaðinu að segja eitthvað á þá leið
að listamenn sem hafi pissað í út-
löndum hafi ekkert leyfi til að tjá sig
um stóriðjumál á Íslandi, og vísar þá
sérstaklega til Bjarkar
Guðmundsdóttur. Það
er um að gera að
spinna hinn mál-
efnalega lopa aðeins
áfram og benda á mál-
tækið „að míga í saltan
sjó“ sem er eftirsókn-
arverð manndóms-
vígsla. Þess vegna má
halda því fram að þetta
máltæki hafi nú öðlast
systurmáltæki sem er
að „pissa í útlöndum“.
Árni beinir spjótum
sínum að listamönnum
en ekki bissnissmönnum sem hafa
þó drepið niður fæti í útlandinu.
Hann er kannski svona hræddur við
listamenn, hann þarf
þó ekki að vera það,
þótt Björk og Sigurrós
séu öll heimsfræg eru
þessir tónleikar ofan
við þau ef svo mætti að
orði komast, þetta er
merki um að baráttan
hefur tekið yfir, bar-
áttan er farin að lifa
sjálfstæðu lífi og verð-
ur ekki stöðvuð, þótt
þingmaðurinn góð-
kunni og kollegar hans
hlaupi um allt um með
koppinn.
Við munum sigra.
Að pissa í útlöndum
Elísabet Kristín Jökulsdóttir
svarar grein Árna Johnsen
Elísabet Jökulsdóttir.
» Baráttan er farin að
lifa sjálfstæðu lífi og
verður ekki stöðvuð þótt
þingmaðurinn góðkunni
og kollegar hans hlaupi
um allt með koppinn.
Höfundur er rithöfundur.
ÍSLENSKT MÁL
Jón Axel Harðarson
Ísíðasta pistli var um þaðrætt að tungumálum ereðlilegt að breytast. Hérverður þeirri umræðu hald-
ið áfram. Byrjum á því að líta til
18. aldar, en þá hafði íslenzk tunga
breytzt allmikið frá því sem var á
blómaskeiði fornbókmenntanna.
Góð heimild um íslenzkt málfar á
fyrri hluta 18. aldar er málfræði
Jóns Magnússonar prests og síðar
sýslumanns (1662–1738). Jón, sem
var bróðir Árna Magnússonar
prófessors og handritasafnara,
var meðal lærðustu manna þjóð-
arinnar á sinni tíð, en ógæfusamur
í kvennamálum. Á síðustu árum
stormasamrar ævi, eftir að hafa
verið dæmdur frá eignum og emb-
ættum, ritaði hann málfræði sína.
Þar tekur Jón fram að hann ætli
að lýsa málinu eins og það er, en
vissulega koma áhrif latneskrar
málfræðihefðar víða fram í ritinu.
Á einum stað ræðir hann um að
hver tunga hafi sín sérkenni.
Hann er ánægður með föll og tíðir
íslenzkunnar, þótt ekki séu þau
jafnmörg og í latínu. Þá
segist hann dást að blæ-
brigðaauðgi annarra
mála, án þess að fyllast
öfund, og meta að verð-
leikum einkenni hverrar
tungu.
Sem dæmi um málfar
18. aldar má nefna eft-
irfarandi: Orð eins og
læknir beygðust svo: et. nf. lækn-
ir, þf. læknir, þgf. læknir, ef. lækn-
irs; flt. nf. læknirar o.s.frv.; –
beyging lýsingarorða eins og sæll,
gamall og galinn var í kvenkyni
eintölu þannig: nf. sæl, gömul, gal-
in, þf. sæla, gamla, galda, þgf.
sællri, gamallri, galdri, ef. sællrar,
gamallrar, galdrar; – nf. og þf. flt.
hk. af fornafni 3. persónu var
þaug; – í miðmynd endaði 1. p. flt.
á _unst eða _ustum, sbr. sjáunst,
sjáustum, sáunst, sáustum (Jón
Magnússon vildi ekki skera úr um,
hvort myndirnar sem enda á _ust-
um eru réttar eða rangar).
Eins og lesendur kannast við lif-
ir sumt af þessu góðu lífi enn í dag.
Það á við eintölubeygingu orða
eins og læknir, fleirtölumyndina
þaug og myndir 1. p. flt. í mið-
mynd eins og sjáustum. Viðleitnin
til „endurreisnar“ málsins á tím-
um rómantíkur og sjálfstæðisbar-
áttu og málfræðikennsla í skólum
hafa ekki náð að útrýma þessum
fyrirbærum, sem voru þættir í
eðlilegri málþróun, heldur eru þau
enn partur af talmáli samtímans.
Skýringin felst í því að erfitt er að
berjast gegn málbreytingum sem
málsamfélagið hefur samþykkt.
Nú á tímum eiga íslenzkir mál-
verndarsinnar við mikinn vanda
að stríða. Ungt fólk talar yfirleitt
ekki sömu íslenzku og miðaldra
fólk. Orðaforði þess er annar, en
einnig gætir nokkurra frábrigða í
hljóð- og setningamyndun. Þetta á
sér ýmsar orsakir. Fyrst skal
nefnt að félagslegar aðstæður
barna á máltökuskeiði hafa
breytzt mjög mikið á und-
anförnum áratugum. Í dag læra
börn móðurmál sitt fyrst og
fremst í leikskóla. Sá tími er liðinn
að þau læri það af heimavinnandi
mæðrum sínum. Til að barn geti
tamið sér „hefðbundið málfar“,
þarf það að vera í umhverfi, þar
sem slíkt málfar er viðhaft. Al-
þekkt er að börn gera nú mun
meira af því að stunda tölvuleiki
með ensku tali en hlusta á eða lesa
sígild ævintýri eða önnur bók-
menntaverk. Þá ber nokkuð á því
að börn sækist eftir viðurkenn-
ingu með því að slá um sig með
enskum slettum og frösum. Meira
að segja heyrast sögur af grunn-
skólabörnum sem tala ekki síður
ensku við bekkjarfélaga sína í frí-
mínútum en íslenzku.
Hvernig getur nokkur
búizt við að börn temji
sér hefðbundið tungutak
við þessar aðstæður?
Ýmislegt annað skiptir
einnig máli í tengslum
við málþroska unga
fólksins og þar með
framtíð málsins. T.d. er
málfræðikennsla í skólum landsins
nú lítil sem engin. Við það bætist
að margir framhaldsskólanemar
hafa ekki tíma til að sinna námi
sínu almennilega, vegna þess að
þeir eru jafnframt í launaðri
vinnu. Kennarar við Háskóla Ís-
lands taka iðulega eftir því að
stúdentar sem hefja þar nám hafa
ekki einu sinni grundvallarhugtök
málfræðinnar á valdi sínu. Í þessu
sambandi má einnig nefna metn-
aðar- og skeytingarleysi fjölmiðla
sem leggja litla áherzlu á vandað
málfar.
Margt fleira kemur til, sem hér
verður ekki talið.
Þegar þær aðstæður sem nú
hefur verið minnzt á eru hafðar í
huga, getur fáum dulizt að íslenzk
tunga mun sæta nokkrum breyt-
ingum í nálægri framtíð. Við því er
ekkert að gera. Það þýðir hins
vegar ekki að menn eigi að leggja
árar í bát, heldur er rétt að við-
halda samhengi íslenzks máls eins
lengi og kostur er. Ella er hætta á
að margir geti ekki verið sammála
Jóni Magnússyni, sem var ánægð-
ur með móðurmál sitt, þrátt fyrir
að það hefði breytzt allmikið frá
dögum Snorra Sturlusonar.
… erfitt er að
berjast gegn
málbreyt-
ingum sem
málsamfé-
lagið hefur
samþykkt.
jonaxelh@hi.is
FERÐAÞJÓNUSTA
hefur dökkar hliðar.
Mótmælendur álvers í
Helguvík vilja afla þjóð-
inni bjargræðis með
aukinni ferðaþjónustu í
stað stóriðju. Það ber að
virða heilindi þessa
fólks gagnvart því, sem
það telur gott fyrir Ís-
land. Því er spurt; er
það gott fyrir Ísland að margfalda og
efla ferðaþjónustu? Skoðum ögn það
sem kalla má dökku hliðarnar á
ferðaþjónustunni. Hvað er gott fyrir
ferðaþjónustuna? Það er að vinnuafl
sé ódýrt og lausráðið. Þegar gengi
fellur og lífskjör rýrna eflist ferða-
þjónustan. Er það gott fyrir Ísland?
Hvað er hagstæðast fyrir ferðamenn,
sem koma til Íslands? Það er að lífs-
kjör á Íslandi séu miklu lakari og
kaupmáttur minni en í heimalandi
þeirra. Er það gott fyrir Ísland?
Ferðaþjónusta mengar afar mikið.
Árið 2005 olli flug íslenskra flugvéla í
Evrópu gróðurhúsalofti til jafns við
56 álver sem framleiða 180 þúsund
tonn á ári (eitt tonn af CO2 losað í há-
loftum orkar jafnt og 4
t losuð við jörðu). Er
það gott fyrir Ísland?
Ferðaþjónusta heftir
sjálfræði. Fólk er beðið
að flíka ekki skoðunum
og forðast athafnir, sem
geta móðgað ein-
staklinga, skoð-
anahópa, þjóðir og
græningja. Er það gott
fyrir Ísland?
Heft sjálfstæði
Frægt er þegar inn-
anríkisráðherra Ítalíu endurtók aula-
fyndni Berlusconis um Þjóðverja.
Þeir svöruðu dónahættinum með hót-
un um að hætta við sumarleyfisferðir
til Ítalíu. Vegna hagsmuna ítölsku
ferðaþjónustunnar varð ráðherrann
að segja af sér. Engu breytti þótt for-
sætisráðherrann vildi hann sæti.
Fyrir nokkrum árum buðu Græn-
friðungar okkur Íslendingum að
tryggja komu 250 til 350 þús. ferða-
manna á ári ef við hættum við til-
raunaveiðar á hrefnum. Þeim var
ekki ansað sem betur fer. Grænfrið-
ungar og aðrir græningjar vilja
ráðskast með fiskveiðar okkar og
hvalveiðar okkar og orkuauðlindir
okkar. Þeir hóta einlægt að skaða lífs-
kjör okkar ef við erum þeim ekki
þóknanlegir. Þeir veitast að fyr-
irtækjum sem eiga viðskipti við okk-
ur. Þeir vega að sjálfstæði okkar. Því
var rétt að hundsa boð þeirra.
Hlunnindi
Þrátt fyrir það sem að ofan er talið
þá er ferðaþjónusta okkur afar dýr-
mæt. Hún er dýrmæt sem búbót.
Hana á að meta og efla sem dýrmæt
hlunnindi. Við eigum að leggja okkur
eftir ferðafólki, sem vill kolefnisjafna
ferðir sínar, og hefur efni á að kaupa
þjónustu af vel launuðu fólki og kaupa
mat á því verði að hægt sé að greiða
starfsfólki og framleiðendum góð
laun fyrir þeirra hlut.
En við megum aldrei treysta á
ferðaþjónustu sem helsta bjargræði
til öflunar gjaldeyris. Til þess ráðum
við sjálf of litlu um framvindu hennar.
Eða hver vill eiga bjargræði sitt und-
ir sveiflum í olíuverði og gróusögum
græningja?
Ferðaþjónusta hefur
dökkar hliðar
Birgir Dýrfjörð
skrifar um kosti og
galla ferðaþjónustu
Birgir Dýrfjörð
» Þegar gengi fellur og
lífskjör rýrna eflist
ferðaþjónustan.
Höfundur er í flokksstjórn
Samfylkingarinnar.