Náttúrufræðingurinn - 2003, Qupperneq 51

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
um að héti eftir svertingja sem þar
hefði fundist dauður eftir strand
Indíafarsins 1667. Sennilegra er þó
að melurinn hafi fengið nafn af
skolla sem hafi gert sér gren þar, en
þessi melur hvarf í hlaupi 1903. Það
gat líka komið fyrir að jakar mynd-
uðu varnargarð sem hlífðu einstök-
um spildum, svo mun það hafa ver-
ið með Gamla farveg, sem var
orðinn svo vel gróinn um aldamótin
1900 að hægt var að heyja þar á tutt-
ugu hesta, eins og áður er getið.
Hlaupin brutu oftast allstóra spildu
af jöklinum þar sem aðalflóðið kom
undan honum, og skifti þá verulegu
máli fyrir sveitina hvort jakahrönnin
lenti að austanverðu við vatnsflóðið,
því þá hindraði hún hlaupið í að fara
austur, en vísaði því þangað ef hún
lenti að vestanverðu.
Hlaupið 1861
í hinn gagnmerku bók „Vötnin
stríð" hefur Sigurður Þórarinsson
gert hlaupunum í Skeiðará góð skil
svo að yfirleitt verður þar ekki um
bætt. Þó vil ég fara nokkrum orðum
um hlaupið sem kom 1861, en um
það eru til tvær samtímaheimildir
sem ástæða er að athuga betur en
gert hefur verið svo að ég hafi séð,
en báðar birtir Sigurður í „Vötnin
stríð". Sú fyrri kom í Þjóðólfi í júní
1861 og eru þá engar fregnir komn-
ar úr Oræfum. Fréttin hefst þannig:
„4. f. mán. fannst hér syðra
megn jökul- og brennisteins-
fýla og stóð vindur hér af
austri, en miklu megnari var
þó fýlan austur um Síðu og
Meðalland, og var þar tekið eft-
ir því, að silfur tók allt kolsvart-
an lit, hversu vel sem það var
vafið og geymt í traföskjum og
kistum. Sáust þá, um Meðal-
land og Alftaver reykjarmekkir
upp úr Hnappafells eða Ör-
æfajökli og þó ekki marga daga
þar eftir. Þennan dag hljóp
Skeiðará, og hefur hún eigi
hlaupið um næstliðin 10 ár."
Ljóst er að þarna er um einhvern
misskilning að ræða, því að víst er
að ekkert gos var í Öræfajökli, og
skal því reynt að ráða í hvernig
þeim misskilningi var háttað. Rit-
stjóri Þjóðólfs var Jón Guðmunds-
son, sem hafði áður setið 10 ár á
Kirkjubæjarklaustri og virðist hafa
orðið vinsælt yfirvald, og menn í
sýslunni sem leið áttu til Reykjavík-
ur hafa yfirleitt heimsótt. Fréttin úr
sýslunni mun því vera eftir munn-
legri frásögn en ekki ritaðri og þar
hefur komið fram að sést hafi rjúka
upp úr jöklinun upp af öræfunum.
Jón hefur ekki kannast við önnur
öræfi en Öræfasveitina og því tekið
þetta svo að rokið hafi úr Ör-
æfajökli, og hefði það ekki síður
sést úr öðrum sveitum en Meðal-
andi og Alftaveri því hann blasir
víða við úr sýslunni. Eg ræddi
þetta við Jón Helgason í Seglbúð-
um og sagði hann mér þá að
einmitt úr þessum tveim sveitum
blasti jökullinn við, og gróðurlítið
land framan við hann sem ekki sæ-
ist úr öðrum sveitum væri þar oft
nefnt öræfi. Hafi sá sem flutti Jóni
fréttina verið úr Álftaveri eða Með-
allandi, er því líklegt að hann hafi
sagt að þaðan hafi sést rjúka úr
jöklinum inn af öræfunum, en Jón
tekið það eins og fram kemur í
fréttinni. Ekki sást þá neitt gos úr
Öræfum og má telja öruggt að ekki
hefur gosið í Grímsvötnum. Á
þessum tíma má ætla að mjög
þykkur jökull hafi verið þar sem að
þessu sinni gaus, gosið því verið
nokkuð lengi að ná upp úr honum
og því ekki sést fyrr en um það leyti
sem hlaupið kom fram. Hin heim-
ildin kom í blaðinu Norðanfara
sumarið eftir og er að mestu um
skemmdir á jörðum í Öræfum af
völdum hlaupsins, og fugladauð-
ann. Þetta bréf hafði maður í Öræf-
um sent manni á Fljótsdalshéraði
sem sendi það til Norðanfara, en
hvorugs mannanna getið. Lítill vafi
mun þó vera á að það hefur verið
presturinn í Sandfelli, sr. Sigbjörn
Sigfússon, sem skrifað hefur bréfið
og sá sem það sendi Norðanfara
gæti hafa verið sr. Sigurður Gunn-
arsson á Hallormsstað. Sr. Sigbjörn
kom að Sandfelli árið 1860 og hefur
því ekki verið þaulkunnugur í
sveitinni þegar hann skrifaði bréfið
og því ekki vitað það sem flestir í
sveitinni vissu, að strokkur, trog og
kláfur, sem rak á Meðallandsfjöru,
voru úr gömlu selhúsi frá Svínafelli
sem fór í hlaupið. En urn þessar
heimildir vísast til „Vötnin stríð",
bls. 72-73.
SIGURÐARFIT OG
HARÐASKRIÐA
í byrjun 20. aldar og nokkuð fram yfir
hana miðja var vel gróin grasfit nokk-
uð vestan við miðjan sand, sem nefnd
var Sigurðarfit. Hún fékk nógan raka
frá jöklinum á þeirn árum, en hefur
mjög rýmað síðan jökullinn minnk-
aði. Hlaupin sem komu þá öld virðast
ekki hafa farið yfir þessa fit, en ekkert
5. desember 1996. Gamall jökulís sem varðveist hefur um aldir í jökulurðaröldu en kom
íljós eftir flóðið 1996. Ljósmynd Oddur Sigurðsson.
127