Náttúrufræðingurinn - 1997, Síða 77

gróður, minnkun gróðurhulu og minni
efnahvarfaveðrun. Þannig sjá sumir fyrir
sér að gagnverkandi áhrif efnisflutninga
með árvatni til sjávar vegna efnahvarfa-
veðrunar og kalkmyndun í sjó valdi
sífelldum sveiflum í kolsýrustyrk and-
rúmsloftsins og því sífelldum sveiflum í
hitastigi á jörðinni.
Við brennslu á kolum og olíu sleppur
mikið magn kolsýru út í andrúmsloftið.
Aukinn styrkur kolsýru veldur aukinni
gleypingu varmageisla frá sólinni og því
hlýnun (gróðurhúsaáhrifum). En við
brennsluna berast fleiri lofttegundir út í
andrúmsloftið, s.s. brennisteinstvíoxíð og
köfnunarefnisoxíð. Þær valda súru regni
sem örvar efnahvarfaveðrun og kalk-
myndun í sjó og um leið lækkun á
kolsýrustyrk andrúmsloftsins.
Þær steindir sem myndast öðrum fremur
við veðrun eru ýmsar leirsteindir. Auk þeirra
eru vötnuð oxíð af járni algeng, a.m.k. ef
jámrikt berg veðrast. Veðmnarkápa á
basísku bergi er stundum rík af mangani
(Georg Douglas 1987) en það myndar
torleyst oxíð. Annars er það einkenni á
veðmnarsteindum að þær em ókristallaðar
eða illa kristallaðar og mjög smáar.
Efnahvarfaveðmn er snar þáttur í jarð-
vegsmyndun. Með jarðvegi er hér átt við
allt efni sem ofan á berggmnni liggur, þ.e.
möl og hverskonar bergbrot, gosösku og
önnur fokefni, veðrunarsteindir og lífræn-
ar leifar. Jarðvegur er oftast lagskiptur
með tilliti til þessara efna. Dæmigert snið
gegnum jarðveg er sýnt á 3. mynd. A
Islandi er gerð jarðvegs og snið gegnum
hann á annan veg en yfirleitt gerist þar sem
loftslag er temprað eða heitt. Kemur
þar tvennt til. Annars vegar eldvirkni og
hins vegar köld veðrátta. Einnig virðist
mikil úrkoma og ört afrennsli hafa sitt að
segja. Lágur lofthiti hér á landi tefúr íyrir
rotnun og veldur því að þykkt efsta lífræna
lagsins í jarðvegi er mjög mikil. Uppblástur
og eldvirkni valda því að jarðvegurinn
inniheldur mikið af fokefni, sérstaklega í
gosbeltunum og næsta nágrenni þeirra.
Undirlag hins lífræna jarðvegs er víða aðflutt
efrii, foksandur eða jökulruðningur.
■ SÚR YFIRBORÐSVEÐRUN
Leirskellur em mjög áberandi á háhita-
svæðum landsins. Ýmist em þessar skellur
kaldar og þá merki um foman hita eða þær
eru heitar og umlykja gufuhveri, leirhveri og
brennisteinsþúfúr. Litadýrð er mikil í þessum
skellum. Mest áberandi er gulur litur
brennisteins, rauður litur steindarinnar
hematíts og dökkgrár litur leirs. Grái liturinn
virðist yfírleitt stafa af örsmáum kristöllum
brennisteinskíss í leimum en ekki af lit
leirsteindanna sjálfra (4. og 5. mynd).
Hér er rétt að geta þess að orðið leir er
notað í tvennskonar merkingu, annars
vegar um mulning af bergi og öðmm
jarðefnum af komastærð minni en 0,005
mm (skilgreining er nokkuð breytileg).
Hins vegar er orðið notað um tiltekinn
flokk steinda. Þegar hér er talað um leir í
leirskellum er átt við leirsteindir, enda
miðað við greiningu þeirra í leirnum en
ekki mælingu á kornastærð. Kom leir-
steinda em yfirleitt smá og falla í koma-
stærðarflokk leirs. Það og arfur frá dögum
ófullkominnar þekkingar í þessum efnum
er vafalaust orsök þess að orðið leir hefúr
tvíþætta merkingu.
Gufa sem rís til yfírborðs á háhitasvæð-
um inniheldur ýmsar gastegundir, þar á
meðal brennisteinsvetni sem flestir þekkja
af lyktinni, hinni góðkunnu hveralykt.
Brennisteinsvetni hefur tilhneigingu til að
oxast yfir í brennistein þegar það kemst í
snertingu við andrúmsloft samkvæmt
eftirfarandi efnahvarfí:
(1) H2S + 1/20, = S + H20
brcnnisteinsvetni súrefni brennisteinn
vatn
Þessi oxun getur þó gengið lengra og
myndast þá brennisteinssýra:
(2) H2S + 202 = H2S04
brennisteinssýra
Oxun brennisteinsvetnis verður einnig
þegar jarðgufa lendir í yfírborðsvatni, en í
slíku vatni em um 10 mg af uppleystu
súrefni í hverjum lítra.
187