Náttúrufræðingurinn - 1981, Blaðsíða 33

staðar djúpt niðri í rótum þessara rofnu
háhitasvæða. Þessi staðbundni varma-
gjafi varir tímabundið, meðan megin-
eldstöðin er virk. Þegar menn veltu fyrst
fyrir sér hvernig varmaskiptin færu
fram milli heitra innskota (eða kviku) og
vatns, var gert ráð fyrir, að varmi bærist
með yfirhitaðri gufu og gasi, sem stigi
frá kvikunni við storknun, upp í gegn-
um sprungur (Allen og Day 1935, Bartli
1950). Annar ntöguleiki var að vatnið
næði alveg inn að og jafnvel inn í inn-
skotin gegnum kólnunarsprungur og
kæmust þannig á ör hitaskipti með
beinni snertingu við hitagjafann
(Gunnar Böðvarsson 1950, Helgi
Björnsson o. fl. 1980). I umbrotunum á
Kröflusvæði, í Námafjalli og Gjástykki
hefur verið fylgst með myndun slíkra
innskota að undanförnu. Á tveimur
fyrrnefndu svæðunum hefur hraun-
kvika skotist inn í 1100— 1200 m djúpar
borholur, auk þess sem breytingar á
jarðhitakerfunum má rekja til kviku-
innskota. Eitt af því sem djúpt rofin
háhitasvæði bjóða upp á er að rannsaka
efnaskipti milli vatns og bergs og á
hvern hátt slík efnaskipti ráðast af
vatnsleiðandi lögum, lagamótum eða
sprungum.
Sprungur og hverabreytingar
Eins og jafnan á jarðhitasvæðum eru
hverir á háhitasvæðum mjög tengdir
brotlinum sem fyrir eru i landinu. Sést
þetta t. d. glöggt ef litið er á Náma-
fjallssvæðið (8. mynd), en það er í
miðjum sprungusveimi þar sem landið
er sundurrist af NNA-SSV-lægum
misgengjum og gjám. I umbrotum, sem
þar urðu 1977, gliðnuðu og missigu
sprungur, og hveravirkni þeim tengd
jókst til muna. Kom þá glöggt i ljós, að
uppstreymi jarðhitans i Bjarnarflagi var
tengt þremur aðalmisgengjum, og er hið
vestasta gossprungan frá Mývatns-
eldum. Svipuð tengsl milli jarðhita og
brotlina má greina á fleiri háhitasvæð-
um, t. d. á Reykjanesskaga og i Hengli.
Oft eru háhitasvæðin inni í öskjum og er
þá jafnan nokkur fylgni milli dreifingar
jarðhitans og bogsprungukerfis öskj-
unnar. Sem dæmi má taka Kröflu-
svæðið (6. mynd). Þar er meginjarð-
hitasvæðið um miðbik og austanvert í
öskjunni, en minni hitablettir og leir-
skellur á nokkrum stöðum við öskju-
jaðarinn. Þar sem virka sprungubeltið
gengur í gegn teygist jarðhitinn eftir því
langleiðina að norðurjaðri öskjunnar. I
nýlegum umbrotum hafa breytingar á
jarðhita á Kröflusvæðinu mjög tengst
sprunguhreyfingum líkt og á Náma-
fjallssvæðinu. Á Hveragerðissvæðinu
ráða norð-suðlægar sprungur upp-
streymi hveravatnsins. Sprungur þessar
eru tengdar jarðskjálftabelti því sem
liggur yfir Suðurland (Sveinbjörn
Björnsson 1975). Svipað gildir líklega
um Geysissvæðið.
Fjöldi heimilda er til um breytingar á
hverum á háhitasvæðum. Stundum
hafa þessar breytingar staðið í sam-
bandi við gliðnun lands, líkt og undan-
farin ár hefur átt sér stað á Kröflusvæð-
inu. Má þar nefna hverabreytingar á
Hengilssvæðinu, sem getið er árin 1339
og 1789 (Þorvaldur Thoroddsen 1899).
Af sama toga eru hveraumbrotin á
jarðhitasvæðunum í Námafjalli og
Kröflu í Mývatnseldum. Breytingar á
jarðhitasvæðinu í Öskju 1875 og 1961
(Guðmundur Sigvaldason 1964) stóðu í
sambandi viö eldsumbrot innan öskj-
unnar. Hverabreytinga er iðulega getið
á Reykjanesskaga, jafnan í sambandi
175