Samvinnan - 01.12.1949, Síða 7

Frigg spinnur vef úr skýjum. Teikning eftir Dollman.
sögnum um alls konar óvætti, tröll og
álfa, sem voru á kreiki þessa nótt og
halda því sumir, að jól í heiðni hafi
verið aðalhátíð drauga og vætta. Mjög
ólíklegt er þetta, en hitt sennilegra,
að forfeður vorir hafi hugsað sér, að
vættir allar, góðar og illar, tækju þátt
í jólafagnaðinum og þurftu þær því
einnig að fá sér í soðið, og mæddi það
stundum á mannfólkinu.
Trúin á þetta virðist vera ævagöm-
ul. Stundum voru það finngálkn og
önnur ævintýradýr, sem hlupu fram
úr skóginum og drápu allt, sem þau
náðu til, stundum jötnar eða berserk-
ir, en flest ómennskar verur. Menjar
um þessa þjóðtrú var leikur sá, sem
hafður var um hönd um jól, á vöku-
nóttum og gleðisamkomum, en það
var svonefndur Þingálpsleikur faf-
bakað úr: Finngálknsleikur). Þingálp-
ið var skrímsli, er svo var gert ,að tek-
in var hornótt fjöl, hálf alin á lengd,
eða því sem næst, og rúmt kvartil á
breidd. Á fjölina ofanverða voru fest
tvö geldsauðarhorn, er tákna skyldi
eyru og þar fyrir neðan gerð á tvö
göt, sem augu skyldu vera og smelt í
gleri. Þá voru gerðar nasir og gin mik-
ið á fjölina og sett í tunga af stórgrip,
en í nasirnar settar pípur og skotið
þar í kyndlum, sem kveikt var á um
leið og ófreskjan ruddist inn í gleði-
salinn. Brann þá eldur úr nösum
hennar. Enn var þetta skrímsl vafið
brekánum og gæruskinnum, til að
gera það sem ferlegast. Undir brekán-
inu var maður, sem hafði vopn í hendi
og leitaðist hann við að hremma sem
flesta í húsinu. (Sbr. Ól. Davíðsson:
íslenzkir Vikivakar og vikivakakvæði,
bls. 134-137).
Jólakötturinn á líklega rót sína að
rekja til finngálknsins og hefur upp-
runalega verið einn og sami óvættur.
Segir Jón Árnason í þjóðsögum sín-
um, að finngálknið hafi verið af-
kvæmi kattar og tófu, svo að þar kem-
ur ætternið saman. Lá það úti á heið-
um og skógum og var ákaflega grimmt
og mannskætt og beit það ekkert
vopn, nema vígður silfurhnappur.
Þeir, sem ekki fengu nýja flík fvrir
jólin „fóru í jólaköttinn". Ekki er
auðið að sjá, hvað falizt hefur að baki
þeirri hugmynd, nema ef mönnum
hefur verið gert að skyldu að tæta ut-
an á sig, og þessi hugmynd notuð sem
keyri, að jólakötturinn æti þá, sem
slöku slægi við.
Frægar eru úr Grettissögu frásagn-
irnar um viðureign Grettis við tröllin
í Forsæludal og Bárðardal, er mestan
óskunda gerða um jólaleytið. Hefur
sú þjóðtrú verið einna lífseigust. Al-
kunnug eru hin mörgu Grýlukvæði,
sem höfð hafa verið um hönd fram á
síðustu öld til að hræða óþekk börn.
Var Grýla þegar komin á kreik á
Sturlungaöld og hafði þá liala
fimmtán „en í hverjum hala hundrað
belgi, í hverjum belgi börn tuttugu".
Frá seinni öldum er vísan:
Grýla kallar á börnin sín
þegar hún fer að sjóða þtil jóla):
„Komið hingað öll til mín,
Leppur, Skreppur, Langleggur
og Leiðindaskjóða.
Fór svo Grýla venjulega á stjá með
hyski sínu rétt fyrir jólin til að fá sér
í soðið, gekk bæ frá bæ, og hirti eink-
um þau börnin, sem pörótt voru og
skælin:
Hún er sig svo vandfædd,
hún vill ei börnin góð,
heldur þau, sem hafa miklar
hrinurnar og hljóð.
(Sr. Stefán í Vallanesi).
Hroðaleg er lýsing á Grýlu í kvæði
séra Bjarna Gizurarsonar í Þingmúla:
Hlustið þið hýr börn, hvað kann eg
tjá:
Tröllamóðir tólfræð trýtir nú hjá;
sitjið þið siðlát, eg segi ykkur frá,
þríhöfðuð þjófsdóttir þessi er að sjá,
faxmikil flagðkonan flugþykk og há,
augun líkt sem eldsknettir, eyrun sem
gjá>
kinnarnar sem kýrvömb kolsvört og
grá
kann eg ekki að kynna ykkur
kjaftinum frá.
Gengur fram úr grönunum gufan
helblá,
tungan er sem teigsvídd og tekur
bringu á.
Hefur keng á herðum sér, hærra þó
en Múlann ber,
breiðskeggjuð, biteggjuð,
beiskulunduð flá,
varaflegin flórsokka flekkótt og grá,
klettaþöllin krumfengin kroppar í
skjá,
kartnögluð, kviðmikil, kengbogin lá
hefur maga hrísvaxinn, harðan sem
g¥>
hrossteglan, hræskeglan, hvað vill hún
þá?
Börnin vill hún bíta og berja þau í
strá;
skollamóðir skakkmynnt skreppu
heldur á.
Út um sveitir æðir og öllu vill ná,
o. s. frv.
Þessu líkar eru Grýlulýsingar aðrar.
Stundum var það „Leppalúði loð-
inn bæði og grár“, sem var á ferðinni,
en hann var eiginmaður Grýlu. Um
7