Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 13

um var slík, að hann var sendur til Harbíje,
æðsta herstjórnarskóla Tyrkja, tvítugur að
aldri. Þar kynntist hann fyrst fyrir alvöru
hringiðu stórborgarlífsins í Miklagarði og
vandist því hömlulausa nautnalífi, sem hann
fékk aldrei vanið sig af og sem varð honum
að aldurtila. Hann drakk óhóflega og stund-
aði kvennafar einsog berserkur — en hann
vann líka af kappi, tók lokapróf og var fljót•
lega hækkaður uppí kafteinstign.
í Harbíje-herskólanum var b.vltingarfé-
lagsskapur sem nefndi sig Vatan (Föður-
landið) og var fjandsamlegur stjórn sol-
dánsins og hinni dauðu hönd klerkaveldis-
ins. Kennararnir vissu um hann, en létu
sem ekkert væri. Að sjálfsögðu gekk Múst-
afa í þennan félagsskap, hélt ástríðufullar
ræður á fundum hans og samdi greinar og
ljóð fyrir málgagn hans. Þegar soldáninn
þvingaði skólayfirvöldin til að banna fé-
lagsskap þennan, var starfseminni haldið
áfram með leynd. Brátt tók Mústafa að sér
stjórn félagsins og ritstýrði málgagninu, en
njósnarar komu upp um hann, svo hann var
handtekinn, fangelsaður og aðvaraður — en
síðan sendur til Damaskus. Honum fannst
fátt um þessa linkind og skipulagði strax
deild úr Vatan meðal samstarfsmanna sinna
í Damaskus, en þreyttist brátt á athafna-
leysinu í Sýrlandi, falsaði vegabréf og fór
aftur til Þessalóníku dulbúinn — því þar
fannst honum álitlegasta byltingarmiðstöðin
vera. Hann faldist í húsi móður sinnar, en
leynilögreglan komst brátt á snoðir um
hann. Hann komst samt undan henni og
aftur til Sýrlands með hjálp samherja í
hernum og jafnvel lögreglunni líka. Þegar
yfirmanni Mústafa var skipað að handtaka
hann, svaraði hann um hæl, að hér hlyti
að vera um að ræða einhver mistök, því
Mústafa hefði aldrei frá Sýrlandi farið. í
heilt ár varð hann að bíða, leiður og þollaus,
meðan orðstír hans í Miklagarði rétti við
aftur, en hann neytti allra bragða til að
fá sig fluttan um set. Loks kom skipunin:
hann átti að halda til Þessalóníku.
Þegar þangað kom, varð hann þess vísari
að dagar Vatans voru taldir og nýr leyni-
félagsskapur kominn til sögunnar. Hann
nefndi sig Sambands- og framfaraflokkinn
og laut stjórn Envers Pasja. í þessum fc
lagsskap voru margir gyðingar og hann
færði sér í nyt samtök frímúrara og jafnvel
stjórnleysingja. f þessu umhverfi var Múst-
afa utangarðs. Hann hafði ekki til að bera
persónutöfra Envers. Hann hafði lítinn á-
huga á gyðingum, frímúrurum eða stjórn-
leysingjum. Að hans hyggju átti tyrknesk
bylting að vera fyrir Tyrki og gerð af
Tyrkjum, og aukþess hafði hann lítinn
áhuga á samtökum sem hann gat ekki stjórn-
að sjálfur. Þegar hin mikla stund rann upp
árið 1908 og Ungtyrkir, einsog þeir voru
þá nefndir, lýstu yfir byltingu af svölum
gistihúss í Þessalóníku, var Mústafa Kemal
að vísu viðstaddur, en í skugganum, þögull,
öfundarfullur, napur, meðan Enver Pasja,
kátur, heillandi, glæsilegur, baðaði sig í
sviðsljósinu og fagnaðarlátunum. Abdul
Hamid féilst í fyrstu á byltinguna, en skipu*
lagði síðan gagnbyltingu ofstækisfullra Mú-
hameðstrúarmanna. En herinn með Enver
og Mústafa í broddi fylkingar bældi hana
niður, svipti soldáninn völdum og setti veik-
geðja frænda hans í hásætið. Mústafa tók
aftur til starfa í hernum, en var altekinn
vanmætti og öfund. Það sem raunverulega
olli óánægju hans og andúð á stjórn Envers
var, að hún fór með hann einsog utangarðs-
mann, en hann fann sér betri átyllur: Land-
inu væri engu betur stjórnað en í tíð Ab-
duls Hamids, fjármálaráðherrann væri gyð-
ingur, stjórnin væri háð Þjóðverjum sem
færu með Tyrkland einsog nýlendu. Þýzki
sendiherrann stjórnaði landinu, þýzkir ráð-
gjafar skipulegðu herinn, þýzkir fjármála-
menn keyptu upp öll fríðindi, þýzkir verk-
fræðingar hefðu yfirums.ión með járnbraut-
inni til Bagdad. „Tyrkland fyrir Tyrki!“
varð vígorð Mústafa Kemals. Einsog sakir
stóðu var hann vanmáttugur, bölsótaðist úti
heiminn yfirleitt, stóð í makki við aðra
óánægða stjórnmálamenn, sem hann fyrir-
leit í hjarta sínu, og drakk einsog svampur.
En framtíðin lá í vígorði hans.
Frá 1911 til 1922 átti Tyrkland í stöð-
ugum styrjöldum og byltingum. Um það er
lauk hrundi heimsveldi Osmana til grunna,
klerkaveldið glataði aldagamalli aðstöðu
sinni, Mústafa Kemal varð einræðisherra
og Tyrkland handa Tyrkjum einum.
Styrjöld brast fyrst á í Tripoli, þegar
ítalir sáu sér leik á borði að ráðast gegn
Tyrkjum í Norður-Afríku. Mústafa, sem var
fyrst og fremst hermaður, komst með ein-
hverjum hætti til Líbýu yfir Egyptaland,
endaþótt Bretar reyndu að stöðva hann, og
barðist heilt ár við ítali ánþess til úrslita
drægi. Árið 1912 versnaði ástandið, því þá
tóku hinar kristnu þjóðir á Balkanskaga
höndum saman um árás á Tyrki. Ofsa-
hræðsla greip um sig í Miklagarði. Búlgarar
voru aðeins rúma 20 kílómetra frá borgar-
mörkunum. í hernum og flóttamannabúð-
unum herjaði blóðkreppusótt, taugaveiki og
kólera. Sjúkrahús. moskur og einkaheimili
voru full af særðum hermönnum. Þessalón-
íka féll í hendur Grikkjum, og meðal flótta-
mannanna voru móðir Mústafa og Fikríje
frænka hans, sem síðar varð um skeið frilla
hans. Þegar hann kom til Miklagarðs leitaði
hann þeirra í flóttamannabúðunum og fann
þær um síðir. Enver var líka kominn á vett-
vang og hafði tekið við stjórnartaumunum
látið skjóta hermálaráðherrann og hengja
uppreisnarmenn, en tilraun hans til að um-
kringja heri Balkanþjóðanna mistókst og
Tyrkir urðu að ganga að auðmýkjandi frið-
arskilmálum. Sagnfræðingar nefna þetta
Fyrstu Balkanstyrjöldina. Önnur Balkan-
styrjöldin kom þétt á hæla henni árið 1913,
þegar sigurvegararnir á Balkanskaga tóku
að bítast um feng sinn og Enver brá skiótt
við og hertók Adríanópel. Hann var aftur
orðinn sigurhetjan, kvæntist prinsessu og
lifði við mikinn íburð í höll við Sæviðar-
sund. Mústafa var ekki annað en ofursti af
lægstu gráðu og hreint ekki sáttur við sitt
hlutskipti. Og það sem verst var: Enver ól
nú á stórfenglegum hugmyndum um endur-
reisn heimsveldis Osmana og ákvað að láti
endurskipuleggja herinn — undir st.iórn
Prússa að nafni Liman von Sanders. Þegar
óánægja Mústafa þótti ganga of langt, var
hann gerður að hermálafulltrúa við sendi-
ráðið í Sófíu, höfuðborg Búlgaríu, og meðan
hann dvaldist þar við fjárhættuspil, drvkkiu,
kvennafar og annan ólifnað, var austurríski
erkihertoginn myrtur handan við landa-
mærin, og úr því varð enn eitt Balkanstríð
sem leiddi til heimsstyrjaldarinnar fyrri.
Mústafa vildi að Tyrkland væri hlutlaust í
þeim átökum, en stjórn og herafli Envers
voru undir áhrifamætti Prússa, og Tyrkir
fóru í styrjöldina við hlið Þjóðverja.
Mústafa var gerður að hershöfðingja og
sendur suðurábóginn, þar sem brezkir herir
og arabískir uppreisnarmenn voru að grafa
undan völdum Tyrkja í Arabíu, Palestínu,
Sýrlandi og írak. Hann leit svo á ( og sagði
Enver það umbúðalaust í votta viðurvist),
að þetta væri tilraun til að koma á sig ó-
orði, því aðstaða Tyrkja mátti heita von-
laus þar syðra. Medína, önnur helgasta borg
Múhameðstrúarmanna, var yfirgefin við
mikinn harmagrát hinna trúuðu. Bagdad
féll í apríl 1917. Mústafa deildi svo ofsa-
lega og látlaust við þýzkan „ráðgjafa" sinn,
von Falkenhayn, að hann baðst loks lausn-
ar og sagði Enver, að von Falkenhayn
mundi fórna síðasta tyrkneska hermannin-
um fyrir þýzka hagsmuni. Þegar hann ó-
hlýðnaðist skipun um að taka aftur við
herstjórninni, var honum veitt „sjúkraleyfi"
um óákveðinn tíma — sem hamlaði honum
þó ekki frá að halda eldheitar æsingaræður
gegn Enver Pasja og Þjóðverjum í Mikla-
garði. Árið 1918 hafði hann samt aftur tekið
við herstjórn á suðurvígstöðvunum, að þessu
sinni í Palestínu, en nú fékk ekkert stöðvað
framrás Breta. Flugvélar og vélbyssur ollu
algerum glundroða meðal flýjandi her-
manna hans. Arabíu-Lawrence og arabískur
herafli hans réðst á hverja hersveit sem
veitti viðnám. Tyrkir flúðu frá Jórdan til
Damaskus, til Beirut, til Aleppo. Sýrland
gekk þeim úr greipum. Mústafa sendi skeyti
til soldánsins og heimtaði, að Enver yrði
rekinn frá völdum og hann sjálfur skipaður
hermálaráðherra. Því skeyti var ekki svarað,
en í Miklagarði var leiknum lokið. Stjórnin
féll 1. nóvember 1918. Enver og félagar
hans flúðu í þýzkum fallbyssubáti. Vopnahlé
var samið. Osmana-heimsveldið var liðið
undir lok. Mústafa, sem fékk ekki sæti í
nýju stjórninni fremur en þeirri gömlu,
neitaði að leysa upp hersveitir sínar eða
leyfa Bretum að taka Alexandrettu. En þeg-
ar hann kom til Miklagarðs, voru brezk
herskip á sundunum, brezkar hersveitir í
höfuðborginni, indverskar hersveitir, ítalsk-
ar hersveitir, franskar hersveitir alstaðar.
Mústafa til sárustu gremju afréð franskur
hershöfðingi að halda hátíðlega innreið í
borgina á hvítum hesti (sem var andstæða
við tyrknesku athöfnina árið 1453). Aftur
gerðist Mústafa svo aðsópsmikill í Mikla-
garði með makki við stjórnmálamenn og
forustu um járnharða andstöðu, að hann
var enn sendur í ,,útlegð“. Bretar hefðu
kosið að handtaka hann og halda honum
undir eftirliti á Möltu, en soldáninn sendi
hann til Mið-Tyrklands (Anatólíu) sem
„fulltrúa" sinn — sem var kaldhæðin ráð-
stöfun, en ákaflega hepnileg Mústafa
(heppni hans var næsta ótrúleg alla tíð).
í maí 1919 gafst honum tækifæri til að
skipuleggja byltingu og endurreisn úr
glundroða og uppgjöf.
í Anatólíu safnaði hann um sig and-
spyrnuöflunum í landinu, hershöfðingium
sem voru gramir yfir upplausn hersins,
þjóðernissinnum sem voru reiðir soldánin-
um fyrir undirgefni við Breta og hötuðust
við dvöl brezkra, franskra og umfram allt
13