Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 16

þess afreks, sem gert hefur Mústafa Kemal
hvað frægastan og var í því fólgið að gera
Tyrkland að vestrænu nútímaríki. Hann
var svarinn fjandmaður Evrópuveldanna,
einkanlega Bretlands og Þýzkalands, sem
reyndu að fara með Tyrkland einsog ný-
lendu eða annars flokks ríki, en hann bar
takmarkalausa virðingu fyrir því sem gert
hafði þessi ríki voldug: vísindalegum og
tæknilegum afrekum þeirra. í rauninni urðu
honum efnalegar framfarir nokkurskonar
trúarbrögð. Það varð að knýja Tyrkland
til að taka upp vestræna hætti. Til þess
þurfti menntun, innblástur, þvingun; þá
sem ekki var hægt að sannfæra varð að
neyða. Þannig varð þetta miðaldaland, sem
var staðnað og tröllriðið af klerkum, alltí-
einu fyrir fellibyl nýrrar löggjafar á öllum
sviðum. Enska og franska komu í stað pers-
nesku og arabísku í herskólunum. Kóraninn
var þýddur af hinu helga máli, arabísku, á
nútímatyrknesku. Vestrænt tímatal var tek-
ið upp. Fimmtudagar og föstudagar gegndu
ekki framar sérstöku hiutverki, heldur laug-
ardagar og sunnudagar að vestrænni fyrir-
mynd. Tveimur milljón ekrum af landi
klerkavaldsins var skipt milli bænda. For-
sætisráðherrann, sem einnig fór með trú-
mál, gat rekið hvern þann klerk sem olli
erfiðleikum. Árið 1934 var bannað með lög-
um að bera trúarleg klæði á almannafæri.
Latneskt stafróf var tekið upp og öllum emb-
ættismönnum, þingmönnum og framá-
mönnum í öllum greinum gert að læra það.
Metrakerfið var innleitt. Eftirnöfn að evr-
ópskri fyrirmynd voru gerð skyldug, og
sjálfur tók Mústafa Kemal upp eftirnafnið
„Atatiirk", sem merkir „Faðir Tyrkja“.
Lög Múhameðstrúar viku fyrir svissnesku
borgaralögunum, ítölsku hegningarlögunum
og þýzku verzlunarlögunum. Menntun var
öllum frjáls endurgjaldslaust, og háskóla-
borgurum var gert að -kenna í þrjú ár að
prófi loknu. Vestræn tónlist var kynnt. Skól-
um fyrir skógfræðinga, búfræðinga og dýra-
lækna var komið á fót. Bólusetning varð
skyldug öllum landsmönnum. Mýrlendi voru
þurrkuð og komið upp stofnun til að rann-
saka og lækna mýrarköldu. Hafin var her-
ferð til að koma á fót menntuðu og þjálf-
uðu hjúkrunarliði.
Frægasta og erfiðasta barátta Mústafa
Kemals í viðleitninni við að breyta siðvenj-
um þjóðarinnar snerist um heldur smávægi-
legt atriði, semsé klæðnað fólks og þó eink-
anlega höfuðföt. Tyrkneska kollhúfan (fez)
og kalpakinn þjónuðu tvennskonar tilgangi:
að verja höfuðið fyrir hólarhita og gera
trúræknum mönnum kleift að snerta jörð-
ina með enninu meðan á bænargjörðum
stóð. Mústafa vildi sópa burt þessum mið-
aldasið ásamt með öðrum, og eftir að emb-
ætti kalífans var úr sögunni, skipaði hann
foringjum í her og lögreglu að bera der-
húfur. Sjálfur kom hann fram opinberlega
með Panama-hatt á höfðinu, strangtrúuðum
til mikillar hneykslunar. En íhaldssemi og
ótti við syndsamlegt athæfi töfðu svo mjög
fyrir breytingunum, að hann greip til síns
gamla bragðs og bannaði kollhúfuna. Lög-
reglan fékk nákvæmar fyrirskipanir um,
hvernig fara skyldi með lögbrjótana; þeir
sem ekki treystust til að ganga með hinn
skylduga „kristna" hatt næst múhameðsku
skinni sínu — og settu því vasaklút á milli
Músta/a Kemal og Latife kona hans
á feröalagi 1924.
— urðu að láta sér lynda, að lögreglan svipti
burt klútnum og þrýsti hattinum þétt niður
á kollinn á þeim. Á þingi heimtaði Kemal
Atatúrk að menn gengju með harðan hatt
og klæddust kjólfötum við hátíðleg tæki-
færi.
Konum skipaði hann að sýna heiminum
andlit sín. Latife kona hans bar aldrei and-
litsskýlu, og árið 1923 hófu þau í samein-
ingu víðtæka herferð til að gera þennan
aldagamla sið hlægilegan. Og það var ekki
bara andlitsskýlan sem hann réðst gegn,
heldur og hinn útbreiddi skilningur á lægri
stöðu kvenna en karla. Konur voru hvattar
til að gerast lögfræðingar, læknar, kennarar,
hjúkrunarkonur; tvær konur voru skipaðar
í dómaraembætti. „Engin þjóð kemst áfram
án kvenna sinna,“ sagði Atatúrk. Vestræn
tízka í klæðaburði var örvuð, en að sjálf-
sögðu lét aðeins lítill hluti kvenþjóðarinnar
„glepjast“ af nýjungunum. Hinsvegar var
fjölkvæni bannað og hjónaskilnaðir gerðir
torveldari en verið hafði, og árið 1934 fengu
konur kosningarétt. Nú mætti að visu segja
sem svo, að þessar virðingarverðu umbætur
hafi verið gerðar af manni, sem rak frillu
sína útí sjálfsmorð og skildi við konu sína
umbúðalaust þegar hann var orðinn þreytt-
ur á henni, manni sem umgekkst konur
einsog kampavínsflöskur, naut þeirra og
gleymdi þeim. Kannski er óvarlegt að bú-
ast við því að siðbótarmenn fari eftir því
sem þeir prédika, og samkvæmni er vist
ekki sterkasti þáttur flókinna manngerða —
og í sál Kemals Atatúrks geisuðu stríðir
og sundurleitir stormar. Kennaraeðlið var
mjög ríkt í honum. Meðan latneska staf-
rófið var nýtt af nálinni, ferðaðist hann um
landið með töflu og marglita krítarmola til
að kenna löndum sínum að meta það og
skilja.
En hann var kennari sem notaði vöndinn
óspart. Andstaða við stefnu hans gat haft
Mústafa Kemal kennir samlöndum sínum i
Miklagaröi latneska stafrófið árið 1928.
í för með sér iljastroku eða hengingu. Árið
1926, þegar andstaðan gegn honum samein-
aðist í flokki sem nefndi sig Framsækni
lýðveldisflokkurinn, og þegar jafnframt
komst upp um samsæri gegn honum, sýndi
hann enga miskunn þeim stjói'nmálamönn-
um sem hann taldi hættulega. Stór hópur
áhrifamanna — meðal þeirra einn nánasti
samstarfsmaður hans, Ai'if ofursti — var
hengdur án verulegs tillits til hefðbundinna
réttarfarsreglna. Fjölmai'gir aðrir voru fang-
elsaðir. Alrnenn reiði þjóðarinnar varð ekki
til að bjarga þeim, þó hún neyddi hann til
að láta lausa fjóra áhrifamikla hei'shöfð-
ingja, samhei'ja hans úr frelsisstríðinu.
Samt var ein afdrifaríkasta ákvörðun
þessa óútreiknanlega einræðisherra sú, að
það væri þarflegt og gott að hafa stjórnar-
andstöðu — löglegan og opinberan stjórn-
málaflokk sem gagnrýndi ríkisstjórnina að
brezkri fyrirmynd. Þessi tilraun átti sér eft-
irfarandi aðdraganda: Síðan 1925 hafði for-
sætisráðherra Tyrklands (Kemal Atatúrk
var forseti) verið Ismet, einn hinna sigur-
sælu hershöfðingja í stríðinu við Grikki.
Ismet og ráðherrar hans höfðu daglega um-
sjón með rekstri ríkisins. Kemal Atatúrk
kaus oft, ekki sízt þegar hann var á valdi
Bakkusar eða fékk þunglyndisköst, að vera
laus við afskipti af þingi og í'íkisstjórn, og
stundum lét Ismet í það skína að hann væi'i
í'aunvei'ulegur stjórnvaldur Tyrklands. Árið
1930 ólgaði allt landið af óánægju, og ýmsir
þingmenn komu fi-am með gagnrýni. Kemal
Atatúrk var einatt sjálfur þreyttur á ná-
kvæmni og kreddufestu Ismets. Kannski
væi'i það ómaksins vert að ýta undir gagn-
í'ýni á Ismet og stjói-n hans. Hún mundi
gegna því tvöfalda hlutverki að vera örygg-
isventill og aðhald sjálfsánægju Ismets.
Þessvegna var tyrkneski sendihei-rann í
Pai'ís, Fethí, kvaddur heim til þess sérstaka
hlutvei-ks að veita forustu stjórnai'andstöðu
16