Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 24

Síðan þessari fyrstu rannsókn
lauk og allt fram til ársins 1950
hefur verið notað eftirfarandi
skema, klassískt orðið, sem Har-
old D. Laswell orðaði í spurn-
ingarformi: Hver talar hvað, eft-
ir hvaða leiðum, við hvern, með
hvaða áhrifum? (H. D. Laswell,
Nathan Leites: The Structure
and Function of Communication
in Society). Skema þetta er hent-
ugt að því leyti, að það gerir
kleift að greina í sundur í þætti
og athuga hvernig þessir þættir
hanga saman.
Hér á eftir verður lítillega rætt
um þann, sem talar, eða mismun-
andi fyrirkomulag á stjórn sjón-
varps. Sjónvarpið er áhrifamesti
fjölmiðillinn, og því er mikils
virði að einhverri stjórn, sem
hefur heilsu fjöldans í huga, sé
komið á. Reyndin er sú, að ríkið
í hinum ýmsu lýðræðislöndum
hefur leitazt við að hafa forsjón
sjónvarps í sínum höndum, þó
eftir mismunandi leiðum.
Stjórn sjónvarps
Þjóðfélagsfræði þess sem talar
fæst ekki sízt við fjárhagslegan
grundvöll fjölmiðlanna En ein-
hæf fjárhagsleg athugun leiðir
fátt eitt í ljós. Þaö sem merki-
legt er að athuga er hvernig
óbein fjárhagsleg þvingun á sér
stað, ekki aðeins á markaðinn og
neyzluna, heldur einnig á hug-
myndafræðilegt innihald þeirra
menningarvara sem á boðstólum
eru. Andspænis slíkum þvingun-
um frá fjársterkum aðiljum hef-
ur ýmiss konar eftirliti frá ríki,
menningarsamtökum eða kirkju
verið komið á. Til þess annað
hvort að vega á móti eða hrein-
lega taka áróðurinn í sína þjón-
ustu.
Franska sjónvarpið O.R.T.F. er
eingöngu rekið af ríkinu. Brezka
sjónvarpið B.B.C. er rekið með
eins konar samvinnusniði ýmissa
stofnana. Frumlegasta sjónvarpið
er ef til vill það hollenzka, þar
sem ríkið á allan tækjaútbúnað
og hús, en kirkja og menningar-
samtök sjá um rekstur dagskrár.
Við athugum nú tvö lönd og
sjónvörp þeirra, þar sem tvö
gjörólík eftirlitskerfi eru í notk-
un, þ. e. Bandaríki Norður-Amer-
íku og Ítalíu.
1) í Bandaríkjunum eru alls-
ráðandi þrjú stór sjónvarpsfyrir-
tæki í einkaeign: N.B.C. (Nation-
al Broadcasting Company), sem
fyrst varð til að nota gervihnött
við útsendingu sjónvarpsdag-
skrár; C.B.S. (Columbia Broad-
casting System) og A. B. C.
(American Broadcasting Compa-
ny). Að auki getum við talið allt
að 500 félög, sem eiga eina eða
fleiri stöðvar útvarps og sjón-
varps. Öll þessi félög, stór og
smá, starfrækja 73 sjónvarpskeðj-
ur og 650 sjónvarpsstöðvar. Rik-
isstofnun nokkur, F.C.C. (Fede-
ral Commission of Communica-
tion), hefur þann starfa að dreifa
og samhæfa bylgjur og tíma, og
semja í deilumálum sem upp
geta kornið. Þessi stofnun ákveð-
ur síðan allt eftirlit ríkisins. í
baráttu gegn auðhringum (anti-
trusts), svipað og gerðist í kvik-
myndaiðnaðinum, hefur sam-
bandsstjórnin sýnt mikla við-
leitni til þess að vernda minni
félög, með því að banna að sami
aðili eigi fleiri en fimm stöðvar.
Allt frá árinu 1964 hefur starf-
að nefnd, sem gert hefur ýmsar
kannanir varðandi ríkissjónvarp.
Niðurstaða þessarar nefndar var
birt 1967, þar sem nauðsyn á rík-
issjónvarpi var talin mikil, ekki
sízt fræðslu- og menningarsjón-
varpi (Public Television: Pro-
gram for Action, New York, Ban-
tam Books, 1967). Fyrir okkur
íslendinga er merkilegt að bera
saman íslenzka og bandaríska
fjölmiðlun með það í huga, að
íbúar Los Angeles, sem geta val-
ið á milli 14 dagskrárkeðja, fyll-
cst meðaumkun með New York-
búum, sem hafa ekki nema um
átta dagskrár um að velja.
Fjárhagsgrundvöllur banda-
ríska sjónvarpsins eru auglýsing-
ar: þannig næst inn meira en
einn og hálfur milljarður dollara
á allar stöðvarnar á ári. Sam-
bandsnefndin (F. C. C.) hefur
meðal annars bannað lengri
auglýsingar en fimm og hálfa
mínútu á hálftíma dagskrá. Og
síðan átta mínútna hámark á
lengri dagskrám. Eðli bandaríska
sjónvarpsins sýnir ljóslega, við
hvað er að fást, þegar rætt er
um vandamál fjölmiðlunar.
2) Á Ítalíu er sjónvarpið, R.
A. I., hlutafélag. Höfuðstóllinn
er mestmegnis ríkiseign. Tvær
ríkisstofnanir, I.R.I. (Instituto
per la ricontruzione industriale)
og S.T.E.T. (Societa finanziaria
telefonica), eiga um 97% hluta-
bréfa. í sjónvarpsráði eru 16
fulltrúar, þar af 10 valdir af
hluthöfum (í reynd 97% full-
trúar ríkis), og síðan eru sex
fulltrúar valdir af forseta ríkis-
ins, innanríkisráðherra, utanrík-
isráðherra, atvinnumálaráðherra,
fjármálaráðherra og póstmálaráð-
herra. Forstjóri dagskrár er ráð-
inn til þriggja ára í senn.
Sérstök nefnd svipuð sjón-
varpsráði fæst við að leysa vanda-
mál auglýsingastarfsemi sjón-
varpsins. Það, sem selt er, er
auglýsingatími til fyrirtækja.
En þessi auglýsingatími er tak-
markaður. Hann má ekki fara
fram úr 5% af heildardagskrá.
Sérstaklega þjálfað starfslið er
fengið til að gera auglýsinga-
myndir. Töluvert frelsi er þessu
starfsliði fengið í hendur, þó ekki
ótakmarkað, svo að jafnvel aug-
lýsingamyndir eru undir eftirliti.
Auglýsingum er venjulega komið
fyrir á undan sjálfri dagskránni.
Til að hafa stjórn á pólitískum
umræðum er skipuð sérstök þing-
nefnd: 60% frá stjórnarmeiri-
hluta, 40% frá stjórnarandstöðu.
Að lokum er skipuð „nefnd til
ákvörðunar um þau lögmál sem
grundvalla eiga menningarlega,
listræna og uppeldisfræðilega
hlið dagskrár" til eftirlits með
heildardagskrá. í þessa nefnd eru
skipaðir menn frá hinum ýmsu
ráðuneytum, akademíum, tónlist-
armenn, leikritahöfundar, verka-
lýðsforingjar, þjóðfélagsfræðing-
ar, hagfræðingar o. s. frv. ít-
alska sjónvarpið hefur á sér snið
ríkissjónvarps. Sennilega væri
rétt að tala um embættismanna-
lýðræði, að því er stjórn þess
varðar.
Menningarpólitík
Þau tvö kerfi, sem lýst var hér
á undan, sýna ljóslega hvernig
einkaframtak og ríkisvald koma
fram á mismunandi hátt eða stig-
um í vestrænum iðnþjóðfélögum:
í Bandaríkjunum er einkafram-
takið allsráðandi, á Ítalíu ríkis-
valdið. En jafnvægis þeirra afla,
sem um ræðir, er ekki leitað í
líki heildarmenningarpólitíkur
(pólitík hér notað í almennustu
merkingu þess orðs), þar sem
lokamarkmiðið væri meðvitað,
svosem t. d. menntun og upplýs-
ing fjöldans, sem auðveldaði síð-
an tilfærslu á milli stétta eða
afnám stétta. Hér er ef til vill
um augljósara vandamál að ræða
víða erlendis heldur en hér á
landi.
í umræðum um sjónvarp í
Bandaríkjunum hafa tveir and-
stæðir hópar komið fram. Annars
vegar þeir sem berjast fyrir lýð-
ræði magnsins og hins vegar þeir
sem berjast fyrir lýðræði gæða.
En hvor aðilinn um sig telur sig
vera að verja hin helgu lögmál
lýðræðis og frelsis. Þeir sem
halda fram lýðræði magnsins á-
kalla sér til aðstoðar almennt
frelsi og sjálfsákvörðun fjöldans:
borgarar í lýðræðisþjóðfélagi,
sem vill vera meira en nafnið
tómt, eiga rétt á að horfa á það
sem þeir vilja (sbr. áhangendur
hermannasjónvarps hér á landi).
Smekkur fjöldans er þessum
mönnum bezti mælikvarði þess
sem sýna á. Þeir sem aðhyllast
lýðræði gæðanna vilja aftur á
móti „bæta smekk fjöldans".
Rök þeirra beinast ekki sízt gegn
allri skoðanakönnun á smekk al-
mennings, og þeir benda á
hversu dagskrár hinna stærri
stöðva eru miðlungi vandaðar,
sem byggja efnisval sitt eingöngu
á niðurstöðum almennra skoðana-
kannana. Þessir síðarnefndu eru
í hópi þeirra, sem berjast fyrir
ríkissjónvarpi í Bandaríkjunum.
í Frakklandi hafa þjóðfélags-
fræðingar viljað samræma þessi
tvö sjónarmið á eftirfai'andi
hátt (sbr. J. Gritti, M. Souchon:
la sociologie face aux media,
collection medium, mame. Bók
sem þessi grein byggir að veru-
legum hluta á):
1) Fyrra sjónarmiðið er unnt
að kalla demagógískt eða lýðæs-
andi. Reynt er að ná til sem
flestra. Fylgzt er með viðbrögð-
um áhorfenda eins og á loft-
vog. Þetta gerir vissan skjótan
árangur mögulegan, án þess að
athugað sé frekar innihald eða
gæði þess sem sýnt er. Segja má
að innihald dagskrár sé auka-
atriði. Aðalatriðið er að hún sé
auðveld og fylgi smekk og
menntun fjöldans.
2) Seinni kenningin myndi
vera dogmatísk eða kennisetn-
ingarleg. Reynt er að koma til
i'jöldans pólitískum, trúarlegum
og þjóðfélagslegum verðmætum.
Unnið er gegn núverandi mennt-
unar- og þekkingarstigi fjöldans.
Beinlínis er reynt að þröngva
fróðleik upp á fjöldann. Þetta
er orðað á þann meinlausa hátt,
að gerður er greinarmunur á yf-
irborðsþörfum fjöldans og dýpri
innri þörf hans.
Franskur þjóðfélagsfræðingur,
A. Moles, bendir á hvernig sam-
eina má þessar tvær skoðanir í
verulegri menningarpólitík, sem
myndi hafa í för með sér auð-
veldari stöðuhækkun fjöldans í
menningarlegu og þjóðfélagslegu
tilliti. Blanda á saman á þann
veg, að „menning einstaklingsins
gefi eins sannferðuga mynd af
menningu fjöldans og unnt er“.
Með hæfilegri blöndu, þar sem
saman færi magn og gæði, væri
í'jölmiðlunin komin í þjónustu
þeirra afla, sem stefndu að betra
framtíðarþjóðfélagi. í stað þeirr-
ar fjölmiðlunar, sem við nú höf-
um og virðist svo dyggilega
þjóna þeim öflum er viðhalda
status quo þjóðfélagsins eða ó-
breyttu ástandi.
Það sem er merkilegt í um-
ræðum þessum um sjónvarp og
menningarpólitík er, að nú fyrst
virðist einhver skriður vera kom-
inn á umræður um vandamál
þess, að hver sem er taki þátt
í því, sem kallað er menning.
Til umræðu er hvaða einstakl-
ingur sem er og raunveruleg
menningarleg þátttaka hans. Fjöl-
miðlunin gerir það kleift fyrst á
okkar dögum, að menningin og
upplýsingin á að geta náð til
allra. Ernir Snorrason.
24