Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 51

þægindi, meiri íburður, fleiri hlutir, meiri
sundurgerð. Á grundvelli bókmennta, listar
og trúar fellir hann allt annan dóm. Þá er
markmið lífsins ekki það að sanka að sér
hinu ytra prjáli, ekki meiri þægindi. Þvert
á móti: Markmið mannlegs lífs er að vera
óháður öllu hinu ytra. Markmið mannlegs
lífs er fólgið í því að vera og verða, ekki
hafa og eignast. — En stjórnmálamennirnir
eru miklu valdameiri heldur en skáldin og
listamennirnir. Og þeir eignast aðra áhrifa-
mikla bandamenn, þá sem tækninni og
framleiðslunni ráða. Og allir þessir geta í
sameiningu markað og mótað stefnu menn-
ingarsamfélagsins og þar með þess sem
við köllum menningu. Því gerist það þá
líka, að ný kvika tekur að láta á sér bæra
í sálarlífi Vesturlandabúa, að sjálfsögðu
fyrst þeirra sem af mestu raunsæi huga að
markmiði mannlegs lífs Sú kvika lýsir sér
í því að rísa gegn þeirri menningu sem
gerir þægindin að markmiði, ytri auðsæld
að eftirsóknarverðu takmarki. Sú menning
veitir manninum ekki möguleika til að lifa
á réttan og sannan hátt. Sú menning getur
einungis veitt manninum eitt: að deyja á
mannsæmandi hátt. Það er raunar á þessum
vegamótum sem Vesturlandabúar eru nú
staddir. Lionel Trilling er samt ekki eins
svartsýnn á framtíð Vesturlanda og ætla
mætti af þessari greinargerð, sem því miður
er alltof ófullkomin. Hann álítur að þessi
ömurlega staðreynd geti orðið til þess að
leysa úr læðingi nýja orku, nýjan kraft, sem
birtast muni í hugsun Vesturlandabúa og
athöfn. Honum verða ummæli E. M. For-
sters að spádómsorðum: „Dauðinn tortímir
manninum. En hugsunin um dauðann bjarg-
ar honum og frelsar hann“. Frelsar manninn
frá hverju? spyr Trilling. Frá því að glata
sjálfum sér, sjálfstæðri tilveru sinni, frá
því að lifa í þeirri „menningu" sem honum
er nú búin. — Og sýn Trillings er stór-
brotnari: Mannkynið mun í þessum átökum
eignast nýja meðvitun. Hún mun gegna líku
hlutverki í tilverunni og sjálfsvitundin gegn-
ir með einstaklingnum, varðveita mannkyn
f>'á óskapnaði hinnar ópersónulegu neyzlu-
menningar eins og sjálfsvitundin lyftir ein-
staklingnum yfir djúp undirvitundarinnar.
Svar heimspekingsins Herberts Marcuses
við spurningunni um það, hvers vegna
Vesturlandabúar láti hina ytri stjórn beita
sig því valdi, að þeir eru hættir að skynja
sjálfa valdbeitinguna, er miklu afdráttar-
lausara heldur en ,,svar“ Trillings, en að
sama skapi öfgafyllra. f þremur ritum sér-
staklega hefur Marcuse gert grein fyrir þess-
um skoðunum sínum. Tvö þeirra eru næsta
fræðileg, en hið þriðja miklu nær því að
geta náð til almennings Þó er það svo að
allmörg hugtök Marcuses, þau er hann
notar í hinu alþýðlega riti, verða þoku-
kennd án þess að hafa áður fengið útlistanir
hinna fræðilegu rita. Fræðilegu ritin eru:
Reason and Revolution, Hegel and the Rise
of Social Theory, sem fyrst kom út árið
1941, og Eros and Civilization, frá árinu
1955. Hið alþýðlega rit nefnist One-dimen-
sional Man og kom út fyrst árið 1964. —
Það fer ekki á milli mála, að Marcuse sækir
grundvallarhugmyndir sínar og lífsskilning
til tveggja afburðamanna, Karls Marx ann-
ars vegar og þá alveg sérstaklega hins unga
Marx sem hann telur miklu opnari og víð-
feðmari skoðanalega heldur en þann Marx
sem orðinn er dogmatískur og veit ákveðin
svör við öllu, hins vegar Sigmunds Freuds
og þá þess Freuds sem lærisveinar Freuds
vilja sízt kannast við, þess Freuds sem
á síðustu árum var að sprengja ramma síns
eigin kerfis og átti ekki lengur lausn allra
leyndardóma. — Það eru þannig miklir
andar í óvissu og leit, sem heilla hug Mar-
cuses og verða honum leiðbeinendur, en
sjálfur vill hann fá að hugsa eftir eigin
leiðum og fá að vera í þeirri óvissu, sem
að hans dómi er einkenni þess sem leitar
sannleikans, en hefur ekki „sannleikann“,
á valdi sínu. Hin alþýðlega bók Marcuses,
Maður einnar víddar, One-dimensional Man,
er í senn harðvítug árás á ríkjandi þjóð-
skipulag, en heldur um leið á loft draum-
sýn Marcuses sem hann hafði áður lýst
af mikilli kostgæfni í bókinni Ást og menn-
ing, Eros and Civilization. Við skulum kynn-
ast hvoru tveggja lítillega.
Árás Marcuses felst í því, að hann telur
að á Vesturlöndum sé búið að ræna borg-
arana annarri vídd mannlegs lífs. Allt til
þess tíma að valdhafarnir tóku að beita
tækninni til að tryggja völd sín og gerðu
tæknina að aðalþætti og meðali valdbeiting-
arinnar, höfðu Vesturlandabúar eins og
mannkynið reyndar allt skynjað tvær víddir
tilverunnar. Önnur er hlutlæg og efnis-
kennd, materíel. Hin víddin er huglæg og
andleg, universel. Það er hin önnur vídd
tilverunnar sem gefur manninum hugboð
um sannleika, fegurð og göfgi. Þessari ann-
arri vídd tilverunnar hefur nú að heita má
verið lokað á Vesturlöndum. Og Vesturlönd
eru ekki ein um það. Hin kommúnistíska
stjórnskipan Rússaveldis hefur gert það
sama og að engu leyti í minna mæli. Lokun
hinnar annarrar víddar hefur verið fram-
kvæmd með tilstyrk tækninnar. Ekki stafar
þetta af því að tæknin sé í sjálfu sér af
hinu illa. Þvert á móti. Tæknin sem slík
er hinn mesti ávinningur og hefur alla
möguleika til að verða mönnunum blessun
og gera líf þeirra farsælla. En sú er ekki
hagnýting tækninnar á okkar tímum. Tækn-
in er látin gera það tvennt sem voðalegast
er og skaðlegast. Hún er annars vegar látin
skapa mönnunum falskar þarfir. Hins vegar
er henni beitt til að gera meðvitund og lífs-
skynjun Vesturlandabúa falska. Rétt mun
að gera hvoru um sig lítið eitt fyllri skil.
Þarfir manna eru tvenns konar að dómi
Marcuses. Annars vegar eru „sannar þarfir“.
Það eru þær þarfir sem fullnægja þarf til
þess að maðurinn geti lifað sem manneskja.
Maðurinn þarf fæði, klæði og húsnæði.
Þessum frumþörfum þarf að fullnægja, ekki
aðeins hjá litlum hluta jarðarbúa, heldur
öllum jarðarbúum. Hinar sönnu þarfir eiga
að sitja í fyrirrúmi. Öðru máli gegnir um
hinar fölsku þarfir. Þær grundvallast ekki á
upprunalegu eða eðlilegu lífi mannsins. Þær
eru aukaþarfir, sem honum er vafasamur
ávinningur í. En þær hafa annan tilgang,
sem er hættulegur. Þær gera manninn að
þræli. Þær auka á erfiði hans, þær leysa
úr læðingi árásar- og yfirgangshneigð hans,
þær viðhalda eymd og óréttlæti í samfé-
laginu og veröldinni. Það eru hinar fölsku
þarfir sem stjórnvöldunum verður hand-
hægast að gera að forsendu og réttlætingu
valdbeitingar sinnar og skoðanakúgunar,
enda margar þess eðlis að þær létta stjórn-
völdunum mikillega það erfiði sitt. Að meta
ágæti samfélagsins eftir bílum, sjónvarps-
tækjum og ísskápum auðveldar að miklum
mun stjórnlistina. Því væri öðru vísi farið
ef mælikvarðinn yrði skólar, sjúkrahús,
bókasöfn og listasöfn, að ekki væri talað um
að útrýma hungrinu, sjúkdómunum og fá-
fræðinni í heiminum.
Því er og það, að til hinna tvenns konar
þarfa svarar tvenns konar meðvitund, sönn
og fölsk. Hin sanna meðvitund er að skynja,
að tækni og stjórnskipan Vesturlanda er
ekki miðuð við þarfir og þroska fólksins.
Hvorugt vex upp úr jarðvegi fólksins sjálfs,
heldur er hellt yfir það úr ímynduðum
hæðum þeirra sem völdin hafa, fjármagnið
eiga og tækninni ráða. Hin sanna meðvit-
und skynjar, að það er ekki vegna fólksins
að verið er að skapa falskar þarfir. Það er
ekki vegna fólksins að fjármagni er sóað í
vígbúnað og stríð. Það er ekki vegna fólks-
ins að gefizt er upp við að framleiða mat
handa hinum sveltandi. Allt á þetta aðrar
og ömurlegri forsendur.
Hverjar þær forsendur raunverulega eru,
kemur í ljós þegar farið er að huga nánar
að hinni fölsku meðvitund. Með falskri með-
vitund á Marcuse við þá furðulegu stað-
reynd, að maðurinn getur sætt sig við að
láta fara með sig sem hvern annan hlut,
láta segja sér hvernig hann á að hugsa,
hvernig hann á að skemmta sér, hvernig
hann á að dæma um atburði og ákvarðanir
stjórnvaldanna. Til þess að þetta sé hægt,
hefur orðið að bylta hugsanalífi hans, lama
og þrúga tilfinningalíf hans. Þegar þetta
hefur verið gert, veit maðurinn ekki lengur,
hver munurinn er á að elska og hata, hver
munur er á stríði og friði, hver munur er
á gleði og uppgerð. í falskri meðvitund
mannsins verða þeir, sem rænt hafa sannri
dómgreind, að vörðum laga, siðferðis og
réttar. í falskri meðvitund hans verða stríðs-
herrar og vopnaframleiðendur að sérstökum
formælendum friðar og bræðralags manna.
í falskri meðvitund hans verður frjálst og
óbeizlað kynlíf (sexus) að sérstakri og
óvenjulegri ástartjáningu (Eros). —
„Maður einnar víddar“ — maður hluta
og sjálfur meðhöndlaður sem hlutur — er
á valdi þess voðaafls að dómi Marcuses sem
hefur gert þá dauðahvöt, þanatos, sem Freud
talaði um, að aðaldriffjöður tæknimenning-
arinnar í austri og vestri. Einmitt þess vegna
verður að gera sjálf hin mannlegu samskipti,
kommúníkatíónina, að dáleiðslu.
Herbert Marcuse er vissulega mikið niðri
fyrir, og þar af kemur að boðskapur hans
er á stundum næsta hrjúfur og lítt aðlað-
andi. Þessu er reyndar öðru vísi farið í
nokkrum köflum bókarinnar Ást og menn-
ing, Eros and Civilization. Sérstaklega á
það við um kaflann í öðrum þætti bókar-
innar, en sá þáttur nefnist Handan veru-
leikareglunnar (Beyond the Principle of
Reality) og kaflinn Vídd fagurskynsins. —
Þessi kafii er fræðilegur rökstuðningur fyrir
því, að sá draumur Marcuses, að í stað hinn-
ar þvingandi skipulagningar geti komið
samræming fegurðarinnar, og í stað hinnar
þjakandi vinnu geti komið ljúfur og þrosk-
andi leikur, að þetta hvort tveggja geti
orðið veruleiki, en einmitt yfirburðir tækn-
innar eigi að skapa þá möguleika. En til þess
51