Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 52

verður tæknin að verða þjónn mannsins
en ekki sá harði húsbóndi sem hún er gerð
nú í umboði fárra valdhafa.
Kaflinn um hina fagurfræðilegu vídd er
raunar lítið annað en kynning á viðhorfum
tveggja þekktra hugsuða á Vesturlöndum,
Immanuels Kants og Friedrichs Schillers, og
síðan nánari útfærsla á grundvelli þeirra
viðhorfa. Bæði Kant og Schiller hafa talið
vídd fagurskynsins þá uppsprettu þroska og
göfgi, að þangað hljóti maðurinn að sækja
eggjun til dáða, þar sé fjöregg lífs hans
og hamingju.
Að fagurskynið sé lykiilinn að allri heim-
speki Immanuels Kants, varð mönnum
naumast ljóst á Vesturlöndum fyrr en
Martin Heidegger vakti sérstaka athygli á
því. Af hinum þrem miklu ritum um gagn-
rýni, er Kant skrifaði, hafði Kritik der
Urteilskraft engan veginn náð eins að móta
hugmyndir Vesturlandabúa og Kritik der
reinen Vernunft og Kritik der praktischen
Vernunft. Hrein skynsemi og hagnýt skyn-
semi voru hugtök sem næsta auðvelt var að
átta sig á, hið sama verksvið og takmörk
hvors afbrigðis skynseminnar um sig. Á
hinu var erfiðara að átta sig, að bæði þessi
afbrigði skynseminnar áttu að standa í bein-
um og órjúfanlegum tengslum við þriðja
hæfileikann, sem vitundarlíf mannsins
byggi yfir, dómgreindina, en það furðulega
heiti valdi Kant hæfileika fagurskynsins.
Dómgreindin er mið og möndull vitundar-
lífsins. Hún tengir saman þrennt er verður
raunverulega aldrei aðskilið: Fegurð, sið-
fræði og frelsi. Og dómgreindin gerir meira
en tengja þetta þrennt saman. Hún fellir
miskunnarlausa dóma á grundvelli þeirrar
samtengingar. í dómgreindinni og fagur-
skyninu á hið skilyrðislausa skylduboð upp-
haf sitt, forsendu og takmark.
Vídd fagurskynsins var miklu auðsærri í
túlkun Friedrichs Schillers. Schiller hafði
enda skrifað rit, sem bar þetta ljósa og
skýra nafn: Bréf um hið fagurfræðilega upp-
eldi mannsins, Briefe úber die ásthetische
Erziehung des Menschen. Þar var skáldið
og fagurkerinn ekki myrkur í máli, og
Marcuse þótti hann mæla spádómsorð og
sjá langt í aldir fram. Schiller taldi tilver-
una búa yfir tveim víddum, dímensíonum.
Þeirra gætti í hinum furðulegustu andstæð-
um, sem einkenndu mannlífið. Schiller vek-
ur sérstaka athygli á ferns konar andstæð-
um: Tilfinning — skynsemi; efni — form;
eðli — frelsi; persónubundið — algilt (ab-
solut). Hver dímensíonin fyrir sig hefur
framkallað og þróað sína sérstæðu hvöt og
á grundvelli hennar sérstætt hvatalíf. Ann-
ars vegar er þar um að ræða undaðarhvöt-
ina, Sinnlichen Trieb, hins vegar formhvöt-
ina, Formtrieb. En til þess að líf mannsins
öðlist hæð og dýpt þarf hin þriðja hvöt að
birtast, leikhvötin, Spieltrieb, sem gerir því
tvennu skil sem veitir manninum mesta og
sannasta lífsnautn. fegurðinni og frelsinu.—
Þegar svo er komið, mun manninum verða
ljóst að til eru þrenns konar mismunandi
ríki í tilverunni: 1) Ríki sem byggist á
kröftum og orku. 2) Ríki sem grundvallast
á lögmálum og kerfum og 3) Ríki sem hafa
þann tilgang að þroska manninn með ímynd
leiksins og hillinganna að leiðarljósi.
Marcuse er sannfærður um að hungur,
þjáningar, stríðsótti og útrýmingarskelfing
mannkynsins er tilbúinn ófögnuður, sem það
hafi alla möguleika á að losna við. Ástæð-
an til þess að mannkynið hefur ekki losnað
við þennan ófögnuð er ekki valdið eitt í
sjálfu sér, heldur að valdið er gert að drottn-
un. Drottnunarhneigð einstakra manna og
einstakra aðila á sök á því, að möguleikar
hinnar annarrar víddar, fegurðar, leiks og
frelsis, eru ekki hagnýttir. Haldi svo fram
enn um hríð, eru aðeins tveir möguleikar
til björgunar fyrir hendi. Annar möguleik-
inn er hin mikla undanfærsla, að færast
undan að taka þátt í hinum gráa leik, sem
nú er leikinn í austri og vestri. Marcuse
telur uppreisn æskunnar fyrsta stig hinnar
miklu undanfærslu og fagnar henni sem
slíkri. Hinn möguleikinn er sá, sem Mar-
cuse gerir skil í niðurlagi bókarinnar One-
dimensional E2an, að hin þroskaða meðvit-
und allmikils hóps vestrænna menntamanna
veiti hinni arðrændustu orku jarðarinnar,
íbúum vanþróuðu landanna, vegsögu, en
segi skilið við dauðahneigð tækniveldanna
þróuðu í austri og vestri. —
Eftir þrumuraust Herberts Marcuses kann
svar jarðfræðingsins og guðfræðingsins
Pierre Teilhards de Chardins við spurning-
unni um átök hinnar ytri og innri stjórnar
að virðast harla máttlaust, enda er raunar
hvergi að finna í ritum hans ákveðið og
augljóst svar við þeirri spurningu, sem bor-
in var fram í upphafi þessa þáttar ritsmíð-
ar minnar. — En því er Teilhard de Char-
din hér leiddur í vitnastúku, að enginn
hefur að minni hyggju gefið mönnum 20.
aldar meiri og stórbrotnari sýn, lýst á áhrifa-
ríkari hátt þróun lífsins frá upphafi, en
vakið um leið alveg sérstaka athygli á þeim
ofboðslegu áhættum, sem hafa verið sam-
fara hverjum nýjum þætti þróunarsögunn-
ar, þeim áhættum sem hæglega hefðu getað
komið í veg fyrir, að á brattann væri sótt.
Guðstrú Teilhards de Chardins er að vísu
svo bjargföst, að það hvarflar aldrei að
honum að tortímingarmöguleikinn verði
leystur úr læðingi. En hitt er honum jafn-
ljós sannleikur, að sá möguleiki er fyrir
hendi og sóknin er ekki átakalaus. —
Þekktasta rit Teilhards de Chardins er bók-
in Fyrirbærið maður, Le Phénoméne Hu-
main, sem fyrst kom út að höfundi látnum
árið 1955. Bókinni er skipt í fjóra aðalþætti,
en þeir heita: Áður en lifið kom fram, Lífið,
Hugsunin og loks Framhald lífsins. Aðal-
forsenda bókarinnar er sú sannfæring höf-
undarins, að þróun alls sem er í tilverunni
byggist á því að draga úr áhrifum og mikil-
vægi hins ytra, en auka að sama skapi
áhrifamagn hinnar innri kviku. Það er ein-
mitt þessi forsenda Teilhards de Chardins
sem mér fannst þess eðlis, að líta mætti á
fræði hans sem framlag til stuðnings skoð-
unum allra þeirra, sem telja að koma þurfi
í veg fyrir að hið ytra, hvort sem það birtist
í hlutum eða þrúgun valds, verði til að
draga úr hinu innra, þeirri kviku hugsunar,
hugsjóna og trúar sem bærist með öllum
mönnum, en hægt er að glæða með auknum
tækifærum til menntunar og þroska, en
glata með minnkandi möguleikum á sjálfs-
tjáningu og sjálfstæði og óháðri skoðana-
myndun. — í stuttu máli mætti lýsa aðal-
inntaki bókarinnar Fyrirbærið maður á
þessa leið: Áður en lífið kom fram á jörðu,
var áhrifamagn hins ytra, efnisins, yfir-
gnæfandi. Jörðin var þá steinhvel eitt,
lithosphere með mikilli kyrrstöðu efnis og
massa hins ytra, en áhrifalítilli kviku efnis-
eindanna hið innra. Sú kvika var engu að
síður fyrirboði þess sem meira var og stór-
brotnara. Með tilkomu lífsins skapast nýr
hjúpur sem umlykur jörðina, lífhvelið,
biosphere. Mismunur þess og steinhvelsins
er augljós. Kvikan hið innra er meiri, þótt
enn gæti hins ytra efnismagns verulega.
Þó er það svo, að því lengra sem lífið nær
á þróunarbraut sinni því meira færist hið
innra í aukana, verður að meiri og meiri
furðusmíð, en úr veldi hins ytra dregur að
sama skapi. Svo fer líka að lokum, að hið
innra borð tilverunnar tekur að mynda sitt
eigið sjálfstæða hvel, hugarhvelið, noo-
sphere. Það gerist þegar nýtt og annars
konar líf birtist á jörðu, fyrirbærið maður.
Maðurinn býr yfir meiru en innri kviku,
hann býr yfir hugsun, veit af tilveru sinni
og getur skynjað líf sitt í senn utan frá og
innan frá. Af hinni tvenns konar skynjun
verður sú sem kemur innan frá miklu mest,
enda fær hin ytri tilvera þaðan lit og
ljóma. En með tilkomu hugarhvelsins, fyr-
irbærisins maður, er þróuninni ekki lokið.
Með hugarhvelinu er aðeins fengin ný for-
senda að byggja á, og þar er nú maðurinn
á vegi staddur. Tækni og menning veita
honum tækifæri til að móta líf sitt hið
ytra. En þar kemur hin mikla áhætta, sem
yfir manninum vofir. Ytri kostir og þægindi
tækni og menningar lyfta ekki hugarhvel-
inu til nýrrar fyllingar og bæta við enn
einum stórkostlegum þætti sköpunarverks-
ins. Það getur aðeins gerzt með tvennu
móti samtímis, og er hvort tveggja tengt
hinu innra: Annað er aukin samkennd allra
þjóða og allra manna. Hitt er sjálfstæður
persónuþroski hvers einasta manns. í hon-
um er fólginn hinn skarpi oddur, hið skæra
blik, sem veldur því að maðurinn, hver og
einn, getur skilið og gert sér grein fyrir
tilgangi samstöðu og samábyrgðar. Teilhard
de Chardin gerði sér vonir um að sósíal-
isminn í austri kynni að geta stuðlað að
hinu fyrra, en indivídúalisminn í vestri
gert hið síðara að veruleika. En hættan á
vegi beggja er hin sama, að hið innra lúti
í lægra haldi fyrir hinu ytra. Því talar
Teilhard de Chardin um „hið örlagaríka
skeið þeirrar skynjunar sem leitar út fyrir
sjálfa sig“, og það örlagaríka skeið er fram-
undan. Ef til vill er sú alda, sem nú er risin
á Vesturlöndum gegn hinu ytra valdboði
og alveg sérstaklega gegn þrúgun hinna
efniskenndu hluta sem neyzluþjóðfélagið
reynir að fylla líf okkar og tilveru með, ein-
mitt vottur þess, að þau örlagaríku þátta-
skil eru að nálgast, sem de Chardin taldi
sig sjá fyrir, þegar mönnunum yrði það
raunverulega ljóst hvað kristindómurinn
ætti við með Kristvitundinni eða Kristlík-
amanum, sem er lífið sjálft í fylling sinni.
IV
Síðasti kafli þessarar ritsmíðar átti að
bera yfirskriftina: Ríkið, þjóðfélagið, fjöl-
skyldan. Sá kafli verður ekki skrifaður, ein-
faldlega vegna þess að það efni sem fyrir
liggur er svo mikið og margþætt, að enginn
tími er til að vinna úr því og gera sjálfum
sér og öðrum skiljanlegt ♦
52