Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 48

INNGANGUR
Það var snemma á þessu ári að við Sig-
urður A. Magnússon, ritstjóri þessa tímarits,
áttum ásamt fleirum tal saman um við-
fangsefni, er hann hugðist láta gera skil á
næstunni í ritinu. Viðfangsefnið var valdið
og hversu því væri beitt í þjóðfélaginu. —
Spunnust af þessu tilefni miklar umræður
um gagnrýni þá, sem gætt hefur í vaxandi
mæli á Vesturlöndum gegn hvers kyns
valdbeitingu og þeirri þó mest sem minnst
virðist bera á en algerust er og örlagaríkust:
valdbcitingu skoðanamyndunar. Er það mála
sannast, að hið vestræna þjóðfélag er orðið
svo gagnsýrt af þess konar valdbeitingu
fjölmiðlunartækjanna, að tæpast verður
talað um einkalíf manna lengur. Umræður
okkar beindust að sjálfsögðu einnig að
stjórnmálaflokkum Vesturlanda og þeirri
ríkisskipan, sem þeir hafa komið á og við
haldið í Evrópu og Norður-Ameríku og við
erum vanir að kenna við lýðræði og frelsi
einstaklingsins. Sé eitthvað rétt í þeim
ásökunum sem fyrr eru nefndar, er að
sjálfsögðu ljóst að hugtökin lýðræði og frelsi
eru búin að fá allt aðra merkingu en þá
sem þau venjulega eru talin hafa. Hafi ein-
hverjir aðilar í þjóðfélaginu heimild til að
beita valdinu gegn fólkinu og búa til skoð-
anir handa því, er um leið búið að nema
burtu sterkustu stoðir lýðræðisins. Og geti
á hinn bóginn einhverjir í þjóðfélaginu tek-
ið ákvarðanir sem svipta menn einfaldasta
rétti til atvinnu og jafnvel lífs, er frelsið
naumast orðið annað en nafnið tómt. Hvort
tveggja er svo augljóst að tæpast þarf um
að ræða. En hitt er jafnsatt, að lýðræði okk-
ar og frelsi er raunverulega á þessu frum-
stæða stigi. Þeir sem viðurkenna þessa
staðreynd hljóta um leið að velta því fyrir
sér, hvernig á þessu standi. Þeim verður að
sjálfsögðu ríkt í huga hvort vera kunni að
valdakerfi vestrænna þjóða sé enn svo ó-
fullkomið eða „fullkomið11 að það geri þegna
þjóðfélaganna ómynduga, eða hvort hér
kunni annað til að koma, sem sé það að
lýðræðið og frelsið fari minnkandi, ekki
endilega vegna stjórnmálaflokkanna heldur
af hinu, að tæknin, vélarnar hafi gerbreytt
öllu samfélaginu. Búið sé í raun og veru
að gera íbúa Vesturlanda að þrælum tækn-
innar í stað þess að tæknin átti að losa
mennina undan oki og þrælkun vinnunnar.
í þessum umræðum varð það minn hlutur
að kynna skoðanir nokkurra þekktra manna
erlendra, sem ég hafði lesið bækur eftir og
þótt forvitnilegar. Þessir erlendu menn
voru harla ólíkir og skoðanir þeirra hið
sama. En eitt var sameiginlegt með þeim
flestum: Þeir töldu að mikið ósamræmi
væri nú orðið milli þeirra möguleika, sem
nútímatækni byggi yfir til að leysa vanda
og erfiðleika jafnt einstaklinga sem þjóða,
og hinu hversu tækninni væri beitt. Á sama
tíma og enginn virðist koma auga á leiðir
til að brauðfæða nema lítinn hluta mann-
kynsins væri gerð miskunnarlaus innrás
inn í helgustu vé einkalífs manna, hugsana-
lífs og meðvitundarsviðs. í þeim hernaði
væri beitt slíkri harðfylgni og hugkvæmni
að undrum sætti.
Túlkun mín á skoðunum hinna erlendu
manna leiddi til þess að eftir því var leitað,
að ég tæki saman nokkurn þátt, sem staðið
gæti í óbeinu sambandi við fyrrnefnt verk-
efni: Misbeiting valdsins á Vesturlöndum.
Ég lofaði að skrifa grein um þetta efni, en
gat þess um leið að framlag mitt yrði ófull-
komið þar sem tími minn til ritstarfa væri
af harla skornum skammti á þessu ári. Jafn-
framt lét ég orð falla á þá leið, að ég myndi
byrja grein mína á þeirri persónulegu sann-
færingu, að mesta hætta Vesturlanda á okk-
ar dögum fælist í því að hin ytri stjórn
gerðist með hverju árinu áhrifaríkari, en
að sama skapi hyrfi áhrifamagn hinnar
innri stjórnar sem byggðist á persónuþroska
og sjálfstæðu mati einstaklingsins. Þá gat
ég þess að lokum, að ég myndi leitast við
að gera þrennu skil sem frá mínum bæjar-
dyrum séð hlyti að vera aðaluppistaðan í
öllum umræðum og athugunum er þessi
mál varða: Ríkið, þjóðfélagið, fjölskvldan.
II
JÁKVÆÐ HUGSUN OG NEIKVÆÐ
f öllum rökræðum manna um líf og til-
veru kemur í ljós, að aðalágreiningurinn
verður um það hvort nálgast skuli viðfangs-
efnin með jákvæðri hugsun, svokallaðri
pósitívri hugsun, eða neikvæðri hugsun sem
nefna mætti, þ. e. negatívri hugsun. Hér
gæti í fljótu bragði virzt um fávísleg efni
deilt. Eða kannski myndi mörgum virðast,
að heitið eitt, neikvæð hugsun, væri svo
fráhrindandi, að ekki kæmi til greina að
nefna það í sömu andránni og jákvæða
hugsun, pósitíva.
Hitt er þó mála sannast, að þessi óbrotnu
heiti búa hvort í sínu lagi yfir svo mikil-
vægum forsendum allra viðhorfa og skoð-
ana, að mjög áríðandi er að hafa gert sér
grein fyrir hinum mikla mun og eins hinu
í hverju kostir og gallar hinnar ólíku hugs-
unar eru fólgnir.
Jákvæð hugsun svokölluð er framlag
raunvísindanna. Neikvæð hugsun hins vegar
er framlag hugvísindanna að nokkru en fyrst
og fremst listar og trúar. í jákvæðri hugsun
er ævinlega gengið út frá svokölluðum
staðreyndum. í því felst að hugsunin gerir
það sem kallaðar eru staðreyndir að drottn-
anda sínum og verður auðmjúkur þræll
,.staðreyndanna.“ Þessi hugsun getur að
sjálfsögðu uppgötvað margt harla merkilegt,
fundið margvísleg lögmál og varpað ljósi
yfir eitt og annað sem áður var óþekkt.
Þetta er hugsun könnunar og nýrra land-
vinninga. Jákvæð hugsun er sem slík afar
mikilvæg og hefur mörg afrek unnið.
Neikvæð hugsun leitar ekki staðreynd-
anna, heldur sannleikans. Staðreynd er ekki
alltaf sannleikur. Mörgum svokölluðum
staðreyndum má breyta, en svo er því ekki
farið um sannleikann. Neikvæð hugsun
hafnar „staðreyndunum" i nafni sannleik-
ans. Vegna sannleikans þarf einmitt að
breyta margvíslegum staðreyndum. Væri
sannleikurinn ekki til gætu menn látið sér
nægja slíkar ,,staðreyndir“ og sætt sig við
þær. En vegna sannleikans og þess hugar-
starfs, sem hann leysir úr læðingi, er það
fráleitt. Við þetta hugarstarf, sem að sjálf
sögðu er ekki hugarstarf einvörðungu, held-
ur hinn mesti aflvaki alls starfs og allra
athafna, kemur nýr þáttur inn í líf og til-
veru manna, sköpunarþátturinn, sá þáttur
sem áhrifaríkast birtist í hugsjónum, sið-
fræði og trú, en bókmenntir og listir hafa
túlkað af hvað mestri andagift og inn-
blæstri.
f sögu Vesturlanda hefur raunverulega
frá upphafi gætt bæði jákvæðrar hugsunar
og neikvæðrar. Platon er aðalformælandi
og túlkandi neikvæðrar hugsunar. Skoðanir
og kenningar eru til að hafna þeim. Við
áframhaldandi höfnun kemur hið nýia.
mikla og sanna í Ijós. Platon túlkar hið
díalektíska form, samræðu- eða rökræðu-
form hugsunarinnar, sem grundvallast á
neituninni. Aristóteles er frumherji hinnar
iákvæðu hugsunar, og hin formbundna rök
fræði. sem hann skapar, er á slíkri hugsun
byggð. fdeurnar, hugsýnirnar, eru ekki
óháðar veruleikanum eins og hjá Platon
og umbreyta honum, heldur íbúandi afi
veruleikans sem fyrir eigin vaxtarlögmál
koma í ljós og leiða veruleikann fram til
þeirrar myndar og fullkomnunar, sem hon-
um er fyrirfram ásköpuð.
Kristindómurinn, sem um aldir var ríki-
andi menningarstefna Vesturlanda, byggði
eðli sínu samkvæmt á neikvæðri hugsun.
Maðurinn átti að endurfæðast, hinum fyrra
Guðmundur Sveinsson:
V-flbBBEITING
QG
VÍÐDIRTV4ER
48