Andvari - 01.01.1990, Blaðsíða 44

42
GUNNAR STEFÁNSSON
ANDVARI
uráfjalli og síðar í úrvalinu Tapað stríð). Persónum öllum eru gefin rússnesk
nöfn sem auðvelt er raunar að ráða í. Petta er engin tilviljun því að Sov-
ét-Rússland var hið fyrirheitna land ungra róttæklinga á þessum árum. For-
kólfur róttækra höfunda um þær mundir var sovétvinurinn Kristinn E.
Andrésson, áhrifamaður í menningarlífinu um langt skeið. „Sá sem ekki er
kommúnisti, getur ekki orðið gott skáld,“ hefur Guðmundur eftir Kristni í
Óskinni (bls. 113).
í ritdómi í tímaritinu Rétti 1935 kveður Kristinn skýrt að orði um að það sé
„kommúnistanna að skapa listaverkin, sem fela sannleikann í sér.“ Prátt fyr-
ir þetta kunni hann vissulega að meta borgaralega höfunda og þarf ekki ann-
að en líta á greinar hans um Einar Benediktsson, Davíð Stefánsson og Gunn-
ar Gunnarsson því til sönnunar (sjá ritgerðasafnið Um íslenzkar bókmenntir
I—II, 1976-79). Kristinn var fagurkeri, hetjudýrkandi sem hreifst af guð-
spjalli kommúnismans. Eftir það mat hann samtímaskáldskap á pólitískum
forsendum og borgaralegir höfundar sem ekki höfðu séð ljósið voru óhjá-
kvæmilega á villubraut að hans dómi. Lýsing Guðmundar á honum og sam-
bandi þeirra í Óskinni gæti þess vegna staðist: „....innst í hjarta sínu mátti
hann ekkert aumt sjá, enda þótt mörgu skáldinu hefði hann neyðst til að
farga með eldrauðum gullpenna sínum. Auk þess hafði honum alla tíð þótt
innilega vænt um mig. Hann bar til mín sams konar tilfinningu og ungs
frænda sem væri að villast uppi á heiði, fjarri foreldrum sínum og réttri leið
heim til föðurhúsanna.“(Bls. 113)
Hvað sem þessu líður er ljóst að lengi voru menn á báðum áttum um sögur
Guðmundar Daníelssonar, vissu ekki hvað þeir ættu að gera úr honum. Árni
Sigurjónsson víkur að fyrstu sögum Guðmundar í riti sínu, Laxness og þjóð-
lífið. Bókmenntir og bókmenntakenningar á árunum milli stríða (1986). Þar
eru þær bornar upp að ljósi hinna róttæku verka á þessum tíma. Þá voru
skrifaðar sögur um fátæktarbasl, með misjafnlega sterkri pólitískri hneigð.
Guðmundur taldist, eins og ráða má af orðum hans sjálfs í Óskinni, ekki
nægilega vakandi í pólitískum skilningi. En Árni metur hann svo í því sam-
hengi að sögur hans greini sig frá „hinni hefðbundnu sveitasælusögu“, stíll
hans sé „hæðnislegur á köflum sem mér virðist líklegt að tengist því að menn
voru orðnir þreyttir á sveitamærð. Sjónarhorn hans er að nokkru leyti sjón-
arhorn utanaðkomandi manns og hæðnin borgarbúans." Pá segir í þessari
greinargerð Árna að í gamansemi sinni feti Guðmundur á þessum árum „í
slóð Tómasar Guðmundssonar sem hafði óvenju hugsjónalítið og létt skop-
skyn og féll í kramið hjá borgarbúum ... Þeir tveir, og þó einkum Tómas,
geta virst innantómir og léttúðarfullir þegar hugsað er út í erfiðleika
krepputímans.“(Bls. 132-34)
Þessi söguritun má kallast undarleg að hálfri öld liðinni, eins og
gagnrýnandinn sé með gömlu kreppugleraugun á nefinu. Tíðarandinn er að