Andvari - 01.01.1990, Blaðsíða 47

ANDVARI
ÚR KYNJAHEIMI SAGNASKÁLDS
45
Hamsuns. Kannski er Guðmundur Daníelsson síðasti fulltrúi „hamsúnisma“
í íslenskri sagnagerð. Um þá hyggju hefur nýlega verið ritað, sjá fyrrnefnda
bók Árna Sigurjónssonar. Árni fjallar að vísu um hamsúnisma sem íhalds-
sama þjóðfélagsboðun og bændadýrkun. Slíku er ekki til að dreifa hjá Guð-
mundi, þótt viðhorf hans séu borgaraleg. En sjónarhorn og frásagnaraðferð í
sögum eins og Húsinu sverja sig í ætt við Hamsun.
Að aflokinni sögu Brimvers og Hlaðbæjar ( Selfoss) í skáldsöguformi í
þrem sögum sneri Guðmundur sér að eigin ævi, minningum og forfeðrum í
allmörgum bókum. Síðasta eiginlega skáldsaga hans var svo Vatnið (1987),
öðrum þræði saga um íslensk þjóðernismál; Vatnið er Þingvallavatn þótt
ekki sé það nefnt svo. Þar er sýmbólíkin leidd út í öfgar, verður eins og tilbú-
ið góss utan á sögunni í stað þess að renna inn í gangverk hennar, persónur
táknin tóm. Kannski verður Vatnið meira metið þegar frá líður, ef menn líta
á söguna sem eins konar niðurstöðu, lokamynd af því erindi sem Guðmund-
ur ætlaði skáldskap sínum.
Sú skáldsaga Guðmundar Daníelssonar sem oftast er nefnd þegar benda
skal á besta verk hans er Blindingsleikur. Höfundur víkur að því í eftirmála
annarrar útgáfu sögunnar 1973: „Fáar eða engar af bókum mínum hafa feng-
ið jafn einróma viðurkenningu ritdómara, og ýmsir munu enn í dag telja
Blindingsleik bezta skáldverk mitt.“ (Bls. 174)
Þessu til staðfestingar má vísa til greinar Ólafs Jónssonar, „íslenzk sagna-
gerð 1961“, Andvari 1962: „Guðmundur Daníelsson vann góðan sigur með
Blindingsleik árið 1955 sem efldi mjög hipar fyrri vonir manna um framtíð
hans, en ekki komst hann þar reyndar yfir hinn fræga herzlumun sem löngum
hefur verið milli hans og stórvirkjanna. Sögulegar skáldsögur hans síðan
sýnast mér allmjög að baki þeirri bók og öðrum beztu verkum hans.“ - Ólaf-
ur vék síðar oft að því í skrifum sínum um Guðmund að hann væri raunar
athyglisverðastur fyrir það sem honum mistækist. Síðast kvað hann svo að
orði að því megi halda fram „um feril höfundarins í heild að honum hafi
aldrei til hlítar tekist, en veitist þegar á líður sífellt örðugra, að samsama í
sögum sínum rómantískan mannskilning og ýmisleg skáldleg áhugamál sem
honum tengjast, og svo raunsæislega frásagnarhætti, rauntrúa persónugerð,
í samhengi raunhæfrar lýsingar umhverfis og aldarfars.“ („Að segja sögu“,
DV, 19. apríl 1982).
Af samtíðardómum um Blindingsleik má nefna sérstaklega dóm Jónasar
Kristjánssonar í Nýju Helgafelli 1956. Meginatriði þessa ritdóms er sú
staðhæfing að Guðmundur hafi þarna mjög dregið dám af sögu eftir William
Faulkner, Sanctuary, þaðan sé atriði eins og flökt stúlkunnar Birnu milli
manna, svo og sé „eitthvað af þeim dularfulla anda“ sem Guðmundi hafi