Andvari - 01.01.1990, Blaðsíða 90

88
JÓNAS KRISTJÁNSSON
ANDVARI
Með þessum þreifingi hefur þó smám saman orðið til nokkuð fastmótað
tímatal varðandi aldur eða ritunartíma íslendingasagna. Aldur einstakra
sagna hefur verið ákvarðaður, og sé litið á heildina raðast þær yfir hér um bil
tveggja alda skeið frá lokum 12. aldar eða frá því um 1200 og fram undir lok
14. aldar. Þótt einstakar sögur hafi verið ofurlítið á kreiki, hafa flestar verið
mjög svo kyrrstæðar, og kerfið hefur fengið blessun nokkurra kynslóða.
Fræðimenn sem ekki eru beinlínis að hyggja að aldrinum heldur að fjalla um
sögurnar frá öðrum sjónarhornum, taka hina viðurkenndu tímasetningu
gilda án umhugsunar. Rétt er að hyggja fyrst að því hvernig þessi tímasetn-
ing hefur orðið til.
III
Einhverja fyrstu tilraun til að ákvarða ritunartíma íslendingasagna gerði
Daninn P.E. Miiller í 1. bindi af ritsafninu Sagabibliothek, sem út kom 1817.
Mjög hafa nú hugmyndir manna um aldur sagnanna breyst frá þeim dögum;
til að mynda telur Miiller Njálu og Gunnlaugssögu til hinna allra elstu sagna
og séu þær ritaðar í byrjun 12. aldar, enda sé Gunnlaugssaga eftir Ara fróða
svo sem lesa megi í gamalli skinnbók. Nú eru báðar þessar sögur taldar ritað-
ar nær tvö hundruð árum síðar eða undir lok 13. aldar.
Á síðustu öld og nokkuð fram á þessa var mikils ráðandi hin svonefnda
sagnfestukenning, en samkvæmt henni höfðu sögurnar gengið fastmótaðar í
munnmælum og síðan verið skráðar orðrétt af vörum sagnamanna. Þessi
kenning var upphaflega fundin upp af Norðmönnum um miðja 19. öld til að
koma í veg fyrir að íslendingar, sem þá voru að rísa á legginn, gætu helgað
sér sögur Noregskonunga. Samkvæmt kenningunni áttu þessar sögur að vera
aðeins orðréttar uppskriftir norskra munnmælasagna sem borist hefðu til ís-
lands. En aðrir norskir fræðimenn sem síðar komu til skjala voru svo drengi-
legir að sýna fram á hvernig yngri konungasögur, til að mynda Heims-
kringla, hefðu þróast frá eldri rituðum sögum sem enn eru til. Þá gátu yngri
sögurnar vitanlega ekki verið orðréttar uppskriftir munnmælasagna, og
kenningin yfirgaf hið sökkvandi skip konungasagna og fluttist yfir á fslend-
ingasögur, eins og Sigurður Nordal komst að orði. Um þróun íslendinga-
sagna varð minna vitað með fullri vissu, og því gat hugarflug fræðimanna þar
fengið lausara taum. En nú hefur sagnfestukenningin einnig verið hrakin frá
íslendingasögunum og mun víst eiga sér formælendur fáa. Meðal annars
sýnir sú reynsla sem fengist hefur á síðustu áratugum við söfnun og rann-
sóknir þjóðsagna, í fyrsta lagi það að sagnir ganga aldrei orðrétt í munnmæl-
um og í annnan stað að þær hafa ekki verið teknar orðrétt upp eftir sagna-
mönnum fyrr en með nýju vísindaviðhorfi og nýrri tækni á 20. öldinni.