Andvari - 01.01.1997, Side 147

ANDVARI
INNANGARÐS OG UTAN
145
hópi stallsystra. Hinar síðarnefndu voru í reynd fremur litlausar og líktust
einna helst plastliljum í krús eða þá fyrirsætum á leið til Parísar eða New
York. Afkomendur þeirra og ásanna voru ugglaust fagrir álitum en per-
sónuleiki þeirra ládauður og án frumkvæðis. Þeim kippti í móðurkyn um
sviplítið yfirbragð, einhvers kona síbernsku eða andvaraleysi sem bauð
heim hættum og stórslysum. í þessu samhengi er þess skemmst að minnast
að þrátt fyrir göfgi sína og fegurð álpaðist guðinn Baldur út í þá ógæfu að
verða bróður sínum að bana. Ekki verður þetta fólk sakað um lausung í
kynferðismálum, enda var það einhvern veginn fyrir utan og ofan allt kyn-
ferði. Þursameyjar bjuggu óneitanlega yfir seiðmagni sem flestar ásynjurn-
ar skorti og grunar mig að þó lausung eða jafnvel spilling hafi kraumað í
seiðnum, þá sé einmitt kraftur hans höfuðgreinarmark kvenkyns í því sam-
hengi sem hér er um að ræða. Sú grunsemd eða tilgáta virðist mér í nokkru
samræmi við ástafar í norrænum goðheimi og jafnframt réttlæta að ein-
hverju leyti goðfræðikenningar nútímafræðimanna um utangarðsstöðu
kvenkyns hjá móður náttúru. Skylt er að skjóta því hér inn að í hugleiðing-
um sínum um þursameyjar tekur Snorri Sturluson svo til orða að hjá goð-
um væri gullaldur „áður en spilltist af tilkvámu kvinnanna“. Ekki var hann
í vafa um að þursameyjar væru konur.
Nú væri vissulega fróðlegt og ómaksins vert að gera nokkra grein fyrir
lausung í mannheimi og þá ekki síst á Sturlungaöld þegar sögur af goðum
og jötnum voru enn nærtækar uppsprettulindir bæði skáldum og rithöf-
undum. Lög þessa tíma voru ströng og gerðu skýrt að fyrir minni háttar
lausung hlytu menn dóm sem fjörbaugsgarður var nefndur og jafngilti
brottrekstri úr landi í þrjú ár með vissum skilyrðum. Sennilega hefur þess-
um lögum lítt verið framfylgt. Að öðrum kosti hefðu flestir verkfærir ís-
lendingar á 13. öld neyðst til að hverfa úr landi um nokkurt skeið, eins og
bent hefur verið á í skrifum fræðimanna. Nafnorðið fjörbaugsgarður lýtur
að því að í óbeinum skilningi var garður reistur umhverfis fjör eða líf hins
seka. Á tilteknu svæði hér heima naut hann samkvæmt því friðhelgi fram
að utanför sinni en var réttdræpur utan þess svæðis. Að nokkru leyti búa
hér að baki svipaðar hugmyndir og ég nefndi fyrr í sambandi við Ásgarð og
Miðgarð og þá helst að innangarðsfólk er merkt lífinu en utangarðsfólk
dauðanum. 7
Áður en ég lýk máli mínu langar mig til að hverfa um stund úr goðheimi
inn í íslenskan mannheim og staldra við lauslœti eða réttara sagt nafnorðið
lauslæti og merkingarsvið þess. Það efni eitt og sér myndi duga í heila rit-
gerð en rúmsins vegna mun ég nú fara mjög fljótt yfir sögu. Samkvæmt
Orðabók Háskóla íslands er elsta finnanlegt dæmi um nafnorðið lauslœti,
miðað við tímabilið sem orðabókin nær til, fengið úr Guðbrandsbiblíu, sem
gefin var út á Hólum í Hjaltadal árið 1584, og sjö dæmi um það orð má