Andvari - 01.01.2005, Blaðsíða 46

44
TRYGGVI GÍSLASON
ANDVARI
þjóðin að glata anda sannleikans? Er hlutlæg hugsun ekki lengur til?
Er allt talað og ritað orð tómur áróður? Hefir máttur orðsins, magn-
aður kynngi tækninnar í útvarpi og blöðum, gagntekið svo manninn,
að hann haldi, að orðinu sé ekkert um megn, að það geti gert lygi að
sannleika og sannleika að lygi. Menn vissu það í fornöld, að tungan var
skæð, bæði til ills og góðs.“82
Eitt alvarlegasta uppeldisvandamál samtímans þótti honum nœtur-
göltur og kvöldlíf íslenskrar œsku. „Kvöldlífið veikir siðferðilegt við-
nám. Kvöldið er siðferðilega hœttulegasti tími dagsins. Þegar sleppir
aðhaldi starfsins og jafnframt nýtur skjóls myrkurs og nætur, þá losnar
um það lélegasta í manninum. Kvöldið er tími syndarinnar. „L’heure
du crime“, stund glæpsins, kalla Frakkar miðnættið. Ef við viljum varð-
veita æskuna sem lengst hreina og óspillta, eigum við að halda henni
frá kvöldlífinu.“83 Við skólaslit 1961 segir Þórarinn Bjömsson. „Ann-
ars virðist mér, að stjómmálaáhugi sé að dofna í skólanum og sennilega
hjá ungu fólki yfirleitt. Slíkt er ekki hættulaust fyrir lýðræðið, ef rétt
er. Og ástæðumar eru sennilega fleiri en ein. [...] En stjórnmálaslagorð
og stóryrði ná ekki lengur eyrum ungra manna, þau eru of óveruleg til
þess.“84 Dæmin eru því mörg um heimsádeilu Þórarins Bjömssonar og
um þá skoðun hans að heimur versnandi fer.
í upphafi var sagt að Þórarinn Bjömsson hefði verið mikill hugsuður
og hann var á sinn hátt heimspekingur þótt ekki liggi eftir hann nein
heimspekirit og sjálfur las hann ekki heimspeki í skóla. En franskir
heimspekingar og spekingar fomaldar vom meðal eftirlætishöfunda
hans sem hann las og vitnaði til. Þá bera ræður hans og greinar vitni um
djúpa hugsun og þörf til að sjá lífið í öðru ljósi en aðrir. Sem afburða
kennari og skólameistari af lífi og sál og djúpri tilfinningu hafði Þórar-
inn Bjömsson áhrif sem heimspekingur og hugsuður umfram flesta aðra
menn á síðustu öld. Hann víkur hins vegar víða að því í ræðum sínum og
skrifum að hann hafi ekki haft nægan tíma til þess að hugsa áður en hann
skrifaði og áður er vikið að því að í hita stundarinnar flutti hann iðulega
aðra ræðu en þá sem hann skrifaði, eins og frjóir hugsuðir gera.
Auk þess að vera vitur maður, hugsuður og heimspekingur hafði Þór-
arinn íslenskt mál einkar vel á valdi sínu, enda segir hann á einum stað
að helst hefði hann kosið að læra íslensku.85 En hann hafði ekki aðeins
vald á tungunni heldur hafði hann næma tilfinningu fyrir blæbrigðum
orða og hljómfalli málsins, tónlist tungumálsins. Einu sinni kom hann
inn í herbergi mitt í heimavist Menntaskólans á Akureyri þar sem ég