Andvari - 01.01.2005, Blaðsíða 143

ANDVARI
UPPSPRETTUR TÍMANS OG VATNSINS
141
„í óræk spor þín/ féll ímynduð birta/ míns ullhvíta draums// Ég sá andlit þitt
speglast/ í innhverfri bylgju/ hins öfuga straums“ (19); „Inn í hugans neind/
kemur nóttin/ eins og nafnlaus saga// Og nekt þess sem er/ týnir nálægð sín
sjálfs/ út í nætur og daga.“ (13). Allt er þetta sérkennilegt, módernt myndmál,
en ég ítreka, að hér er ekki að finna það sérstæða líkingaform sem Steinn á
annars sameiginlegt við mannen utan vág - fyrir utan líkingamar um þögn,
þær eru af því tagi. Hinsvegar minnir þetta safn meira á þær mótsagnir, sem
Kristján Karlsson hefur rakið (bls. 12) að einkenndu ljóð Steins lengstum,
og rekur þau áhrif á hann til Tómasar Guðmundssonar, en það virðist mjög
sannfærandi kenning.
Andspænis mótsögnunum í þessum ljóðum Steins frá stríðsárunum er nær-
tækt að minnast fyrri nódemra ljóða á íslensku, en eins og ég rakti í Kóralfor-
spili hafsins eru það helst „Sorg“ Jóhanns Sigurjónssonar (1908-9), Flugur
Jóns Thoroddsen (1916-17) og ljóð Halldórs Laxness frá 1926-7. Matthías
Johannessen leiðir sannfærandi rök að því (bls. 211-12) að sjá megi áhrif frá
„Sorg“ Jóhanns („A hvítum hestum hleyptum við upp á bláan himinbogann
[..] við héngum í faxi myrkursins“) í „Hvítur hestur“ Steins24:
ég sé mjúkar hendur/
slá mjallhvítum eldi
í myrkursins fax.
Annars sé ég ekki bein tengsl þessara ljóða Steins við ljóð Jóhanns eða Jóns
Thoroddsens. Olíkt þeim em sértök áberandi hjá Steini. En þau eru einnig
áberandi í mannen utan vag Lindegrens og þeim mun eðlilegra að Steinn
tengdist því.
En mótsagnir em ekki eina áberandi einkenni þessara stríðstímaljóða
Steins. Ekki eru síður sláandi litasamstillingar ljóðanna, eins og oft hefur
verið bent á. Þær eru sérlega áberandi í ljóðunum sem birtust 194425, og
raunar kemur þetta sama einkenni fram á mörgum öðrum ljóðum Steins26.
Oft hefur verið talið að þetta hafi Steinn sótt til afstraktmálara samtímans,
og þá er vísað til lofsamlegrar greinar hans um Þorvald Skúlason í Helgafelli
194227. Mér virðist því rétt að tala um tvö sköpunarskeið ljóðanna í Tímanum
og vatninu og Lokaljóðum Steins, fyrst er skeið litasamsetninga og mótsagna
á striðsárunum, en surrealískt skeið síðar, tenging ósamræmanlegs, eftir
stríðslok og Svíþjóðardvöl Steins.
Hér verður nú að víkja að annarri kenningu Matthíasar Johannessen, sem
hann orðar með ýmsu móti, en einna afdráttarlausast svo (tv. r, bls. 219 - mér
sýnist hann þar óbeint vera að svara riti mínu frá 1992):
Það eu erfið tákn og líkingar í Tímanum og vatninu einsog í Sorg og á þeim tíma mikil
nýjung í íslenskri ljóðlist; ekkisíður en nýstárlegar myndir. Yfirborðið órætt eins og sagt