Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1929, Blaðsíða 113

113
Eldgos og annað, svo sem það, að lönd virðast hækka og
síga með vissu millibili, fjallmyndanir o. íl, allt þelta virtist
benda á, að ekki myndi jafnan allt með kyrrum kjörum í
iðrum jarðar. En hvers eðlis þessi umbrot væru, eða af
hverju þau stöfuðu, gerðu menn sér enga sæmilega grein fyrir.
Á síðustu árum og áratugum hefir athygli jarðfræðinga
beinzt meir og meir að þeirri spurningu, á hverskonar undir-
lagi jarðskorpan, sem talin er að vera allt að 30 km. á þykkt,
hvíldi, og hvaða áhrif þessi undirstaða hafi haft og kunni
að hafa á yfirborð og útiit jarðarinnar.
4. Undirstaða jarðskorpunnar. Ef marka
má nokkuð af gosefnum þeim, sem komið hafa upp um
eldfjöil og eldgjár viðsvegar um hnöttinn, þá sjáum vér, að
aðal-gosgrjótið er basalt eða blágrýti. Feiknamikil landflæmi,
er skipta mörgum þúsundum fermílna, eru þakin basalli;
og þó er auðvitað mikið af því þegar burtu máð og rokið
út i veður og vind eða er huiið öðrum jarðel'num, jurta-
gróðri o. þvl. Fiestar af eyjum þeim, er myndazt liafa í
höfum úti, eru og mestmegnis úr basalti. Og basaltið er, að
fróðra manna sögn, talið foreidri annara bergtegunda.
Basaltið er með þyngstu og þéttustu bergtegundum. Eðlis-
þyngd þess er 3.0. Pá er það liggur undir miklu fargi, er
það seigt eins og deig eða þvkk eðja. En er það bráðnar
við 1150° hita, verður það eins og þunn olía. Það storknar,
þegar það er komið niður í 1050° hita, og á yfirborði jarðar
verður það að holóttu hrauni.
Slik basalt-hraun hafa nú á ýmsum timum runnið út yfir
jörðina, allt frá elztu timum fram til vorra daga. Fó hefir i
einn tíma frekar en annan kveðið svo mjög að þessum eld-
gosum, að þau hafa haft heilar jarðbyltingar í för með sér,
þá hefir jarðarhnötturinn þanizt út, af þvi að bráðið basalt
hefir mun meira rúmtak en storkið; fjöll og meginlönd hafa
sigið, en höf og vötn stigið og flætt inn yfir löndin, og stórar
jarðsprungur hafa myndazt hingað og þangað um hnöttinn,
en þó einkum fram með sjávarströndum og í nánd við þær.
t*ar hefir svo bráðið basalt ollið upp og flætt út yfir löndin.
Þetta hefir gengið langa stund, þangað til allt tók aftur að
kyrrast. Fá tók hnötturinn að dragast saman aftur, af því
að basaltið í undirstöðunni tók aftur að kólna og dragast
saman. En þá tóku líka löndin að hækka á ný og hafsbotn-
arnir að leggjast i fellingar, einkum með ströndum fram, og
þrýsta að löndunum. Eða líka mvnduðust samhverfar djúpar
15