Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1929, Side 148

148
og menn hafa áður ætlað. Og einkennilegt tímanna tákn er
það, að vísindi 20. aldarinnar skyldu þegar frá byrjun hennar
finna sig til þess knúin, að fara að tala um »sjálfkrafa upp-
lausn« efnanna, »sjálfkrafa geislan« o. s. frv. Auðvitað ætti
ekkert »sjálfkrafa« að vera til í svo fullkomlega vélrænni
heild, eins og vísindin áður héldu, að nátlúran væri.
En það er nú eins og þessi »alheimsvél«, sem menn áður
trúðu á, sé farin að ganga eitthvað af göflunum. Að minnsta
kosti vilja hin nýrri vísindi ekki segja neitt ákveðið fyrir um
gang hennar, og alstaðar koma nú fyrir þessi smástökk hjá
smæstu eindum hennar, sem ómögulegt er að segja eða sjá
fyrir. f*að er þessi »Plancks konstant« li, sem alstaðar stingur
upp höfðinu. Hann er jafnan samur við sig, hvar sem hann
birtist, hvort heldur er hér á jörðu eða á hinni fjarlægustu
sólstjörnu; en hann kenrur alstaðar eins og fjárinn úr sauð-
arleggnum og veldur því, að allt er eins og á hvörfum og
ekkert alveg fastákveðið, heldur er eins og því geti brugðið
til beggja skauta.
f*etta og aðrar slíkar hugleiðingar, er vér kannske síðar
vikjum að, er það, sem hefir komið mörgum eðlisfræðingum
nútímans til þess að ætla, að ekkert fastákveðið sé í þeim
atburðum náttúrunnar, þar sem efniseindum og rafeindum
einum sé til að dreifa; en að orsakanauðsyn þá, sem frekar
virðist koma i ljós við hin flóknari fyrirbrigði og við hávað-
ann af öllurn atvikum, beri fremur að lita á sem einskonar
heildarútkomu, sem einskonar meðaltal af mörgum tilfellum,
sem ýmist séu of eða van, heldur en nauðsyn, er riki í
hverju einslöku falli.
Svo að mönnum verði þetta skiljanlegt, skal loks tekið
augljóst dæmi. Ef vér köstum tvíeyring í loft upp, er ekkert
það i okkar þekkingu, er geti sagt oss, hvort heldur muni
koma upp á honum »höfuð eða sporður«, er hann loks
liggur flatur á gólfinu. Og svo er um hvern einstakan tví-
eyring. En ef vér lleygjum 1 millión tonna af tvieyringum i
loft upp, getum vér verið vissir um, að 500.000 tonn tvíeyr-
inga snúi upp »höfðinu«, en 500.000 »sporðinum«. Það mætti
endurtaka þá tilraun i sífellu og hún myndi jafnan s57na
sömu niðurstöðu. Nú gætum vér lagt þetta út sem sönnun
fyrir eðlisnauðsyn náttúrunnar; en í raun réttri er þetta út-
koman af íjölda tilfella, er skiftast í tvo jafna parta, af því
að báðir standa jafnt að vigi. Nú er fjöldi tvieyringa í millión
tonnum ekkert á móti þeirn aragrúa efniseinda, sem er í