Hugur - 01.01.1991, Síða 7

HUGUR 3,- 4. ÁR 1990/1991
s. 5-16
Atli Harðarson
Um frjálsan vilja
Æðsta heill er að eiga ráð
eigin vilja og hugarfars.
(Sófókles: Lokasöngur kórsins
í Antígónu)
1. Vandamálið
í þessari ritgerð ætla ég að fjalla um frelsi viljans. Spurningamar sem
ég ætla að reyna að svara eru: Hafa menn frjálsan vilja? Hvað er
frjáls vilji? Hver eru tengsl frjáls vilja og siðferðis?
Allt frá því á miðöldum hafa bollaleggingar heimspekinga um
frjálsan vilja tengst umræðu um nauðhyggju og brigðhyggju og
spurningum um hvort og hvernig vilji fólks sé fyrirfram ákvarðaður
af náttúrulegum orsökum eða einhvers konar nauðsyn. Bollaleggingar
um frjálsan vilja hafa einnig tengst siðfræði og spurningum um
mannlega reisn og ábyrgð. Um þessi efni hafa verið settar fram alls
konar kenningar. Sumir hafa sagt að viljinn geti ekki verið frjáls
nema hann sé óháður náttúrulegum orsökum og án frjáls vilja geti
menn engan veginn borið ábyrgð á gerðum sínum.1 Aðrir hafa svo
haldið því fram að lúti viljinn ekki einhvers konar orsakalögmálum
þá sé allt siðferði óhugsandi og engin skynsamleg ástæða til að lofa
menn fyrir það sem þeir gera vel eða lasta það sem þeir gera illa.2
Áður en við tökum afstöðu til þess hvernig frjáls vilji tengist
náttúrulegum orsökum og siðferði verðum við að gera okkur ein-
hverja grein fyrir því hvað frjáls vilji er.
Niðurstöður mínar í þessari ritgerð benda til þess að tilvera frjáls
vilja velti engan veginn á því hvort einhvers konar nauðhyggja er
sönn eða ekki. Séu þessar niðurstöður sannleikanum samkvæmar þá
eru allar kenningar um að siðferði velti á sanngildi nauðhyggju- og
1 Meðal hcimspekinga sem hafa haldið þessu fram má frægastan telja Immanúcl
Kant.
2 Frægasti talsmaður þessarar skoðunar er David Hume.