Hugur - 01.01.1991, Side 15

HUGUR
Umfrjálsan vilja
13
Frjáls vilji er semsagt annars vegar í því fólginn að leita
sannleikans og móta þannig skynsamlegt gildismat (þ.e. ráða vilja
sínum) og hins vegar í því að haga sér eftir þessu gildismati (þ.e. ráða
vali sínu, hafa sjálfstjórn).
Af þessari skilgreiningu á frjálsum vilja leiðir að spumingunni um
hvort menn hafa frjálsan vilja verður hvorki svarað með einföldu jái
né neii. Sannleikuminn er sá að menn hafa misfrjálsan vilja. Gæfan
færir sumum góða sjálfstjórn, vit og heppilegar aðstæður til að móta
skynsamlegt gildismat. Sumir hljóta eitt eða tvennt af þessu í ríkum
mæli en minna af hinu og margir eru svo ólánssamir að hafa í senn
lftið vit, litla sjálfstjóm og slæm skilyrði til þroska.
Af þessari skilgreiningu leiðir enn fremur að hvort menn hafa
frjálsan vilja eða ekki veltur engan veginn á því hvort nauðhyggja í
einhverri mynd er sönn eða ekki. Skynsemi og sjálfstjóm samrýmast
bæði flestum tegundum nauðhyggju og flestum gerðum brigðhyggju.
4. Frjáls vilji og siðferði
Eg tel mig nú hafa svarað hinum fyrstu tveim af spumingunum þrem
sem ég setti fram í upphafi þessa pistils. Mál er því að snúa sér að
þriðju spumingunni: Hver eru tengsl frjáls vilja og siðferðis?
Að ráða sjálfur vilja sínum felst annars vegar í því að geta þróað
skynsamlegt gildismat og hins vegar í því að breyta í samræmi við
gildismat sitt. Með orðalagi Kants má segja að maður hafi frjálsan
vilja þegar hann setur sjálfum sér lög og fer eftir þeim. Frjáls vilji er
þannig forsenda þess að vera siðferðisvera.
Þótt frjáls vilji, eða sjálfstjórn og skynsemi, sé nauðsynlegt
skilyrði siðferðis má efast um að hann sé nægilegt skilyrði. Er ekki
hugsanlegt að einhver hafi fullkomna sjálfstjóm og afburða gáfur til
að móta skoðanir um hvemig lífinu verði best lifað en sé samt alveg
sama um allt siðferði og láti sér f léttu rúmi liggja þótt breytni hans sé
öðrum til ama og tjóns? Samrýmist frjáls vilji, eins og hann er
skilgreindur hér, ekki eigingirni og frekju sem tekur ekkert tillit til
neins siðferðis? Þetta er erfið spurning. Sjálfstjórn og röng breytni
geta vitaskuld farið saman ef gildismat manna er rangt, það er að
segja ef menn hafa rangar hugmyndir um hvað sé best að gera. En er
hugsanlegt að skynsamlegar hugmyndir um hvernig mér er best að
lifa samræmist breytni sem er öðrum til ills og siðferðilega röng?