Hugur - 01.01.1992, Síða 11

HUGUR
Sendibréf um frelsi
9
tillögur og segja á þeim kost og löst. Siðferðilegu hugtökin eru hér
nákvæmlega á sama báti. Við nálgumst þannig rétta skilgreiningu á
frelsi með því að útiloka aðrar sem eru of rúmar eða þröngar. Kjama-
spurningin er alltaf þessi: Hvernig er eðlilegast að skilgreina
viðkomandi hugtak fyrir þann sem beita vill máli sínu á skynsamlegan
og skipulegan hátt?5
III. Skilgreining frelsishugtaksins
Frelsishugtakið er svokallað venslahugtak, það varðar tengsl milli
aðila og athafna en ekki eiginleika hluta. í raun lýsir frelsishugtakið
þrísœtum venslum — það eru þrjár breytur sem koma við sögu: A er
frjáls eða ekki frjáls gagnvart B til að gera x. Þama em því tveir aðilar
sem koma við sögu og a.m.k. ein athöfn. T.d.: Ágústi Hirti
Ingþórssyni er frjálst eða ekki frjálst að tvinna blótsyrði í útvarpsþætti
— gagnvart væntanlegum eftirlitsaðila, sem hér væri þá útvarpsráð.
Myndi ráðið skerast í leikinn ef þú tækir að tvinna blótsyrði? — það
er spurningin. Breyturnar eru því Ágúst Hjörtur annars vegar og
útvarpsráð hins vegar (sem eru aðilar málsins) og síðan athöfnin að
blóta í útvarpi. I viðbót verðum við að gera skýran greinarmun áfrelsi
og getu. Segjum að útvarpsráði standi á sama um hvort þú blótar eða
blótar ekki. Þá er þér frjálst að blóta, hvað ráðinu viðkemur. Hins
vegar gætirðu auðvitað verið með kvef og svo hás að þú kæmir ekki
upp nokkru orði, ekki einu sinni hraustlegu blótsyrði. Þú gœtir þá ekki
blótað í þættinum en þér væri auðvitað áfram frjálst að gera það.
Frelsi og geta eru sitt hvað.
Við sjáum strax á þessari greiningu hvað er að svokallaðri
„jákvæðri" skilgreiningu frelsishugtaksins en hún gengur út á það í
sinni algengustu mynd nú á dögum að maður sé ekki frjáls að
ákvörðun nema hún sé tekin af yfirveguðu ráði og í raun komið í verk.
Manni er samkvæmt þessu ekki raunverulega frjálst að taka þátt í
kosningum nema hann taki um það þrauthugsaða ákvörðun hvaða
flokk hann ætli að kjósa og hrindi henni svo í framkvæmd. Þarna er
bersýnilega verið að blanda frelsishugtakinu saman við önnur og
óskyld gæði. Vitanlega er það af hinu góða að fólk rækti sjálfræði sitt,
taki skynsamlegar ákvarðanir og standi við þær, en inaður er ekkert
5 Frábæra greinargerð fyrir tilurð og eðli siðferðishugtaka er að finna í bók Kovesis,
J., Moral Notions (London: Routledge and Kegan Paul, 1971).