Hugur - 01.01.1992, Síða 15

HUGUR
Sendibréf umfrelsi
13
IV. Siðferðileg ábyrgð á hindrunum
Jafnvel þótt við föllumst á að ábyrgðarkenningin um frelsi komist
næst lagi við skynsamlega skilgreiningu hugtaksins þá þurfum við að
brýna hana betur áður en hún fer að koma að einhverju verulegu gagni
við að skera úr um frelsi eða ófrelsi í einstökum dæmum. Við þurfum
með öðrum orðum að svara spurningunni nákvcemlega hvencer við
berum ábyrgð á þeim hindrunum sem varna öðrum vegar í lífinu.11
Aftur hættum við okkur út á kenningaklaka: Ur mörgum svörum er að
velja. Og þá kemur sama aðferð að gagni og fyrr: gaumgæfa
möguleikana, útiloka þá sem eru of rúmir eða þröngir og nálgast
þannig smám saman rétta svarið.
Víðust allra er líklega stranga ábyrgðarkenningin sem kveður á um
að við séum ábyrg fyrir öllum þeim afleiðingum athafna okkar eða
athafnaleysis sem sjá má fyrir. Þessu hafa ýmsir haldið fram, m.a.
frumstæðir nytjastefnumenn, þó að í raun virðist ekki heil brú í
kenningunni, eins og sjá má af einföldu gagndæmi: Faðir teldist
vissulega bera ábyrgð á því að sonur hans gæti ekki tekið þátt í
boltaleik með hinum krökkunum í götunni ef vanhæfni sonarins
stafaði af því að faðirinn nennti ekki að binda lausa skóþvengi lians.
Ástæðan þar er auðvitað sú að við teljum að föðumum ætti að renna
blóðið til skyldunnar við son sinn. Hins vegar væri óhugsandi að líta
svo á að hann væri siðlega ábyrgur gagnvart öllum krökkum í
hverfinu sem hefðu lausa skóþvengi — að liann skerti frelsi þeirra
allra — jafnvel þótt hann gæti séð fyrir að hvert slíkt barn væri
útilokað frá boltaleiknum. Villan í ströngu ábyrgðarkenningunni er að
líta svo á að faðirinn beri ábyrgð á öllum þeim lausu skóþvengjum
sem hann hefði hugsanlega getað bundið ef hann hefði staðið við það
verk frá morgni til kvölds.
En sé þessi ábyrgðarkenning of rúm þá kunna aðrar að vera of
þröngar. Við getum hugað að einu dærni slíks: kvótahugmynd sem
maður rekst iðulega á hjá fólki og er kannski vel við hæfi nú á tímum
kvótakerfa á öllum sviðum. Hugmyndin er sú að hverjunt manni sé
léður viss „ábyrgðarkvóti", visst safn skyldna, kvaða og væntinga sem
11 Þctta er raunar efniö í £//ti'ci-grein minni, þ.e. að greiða úr innri flækjum
ábyrgðarkenningarinnar fremur en að verja hana gegn öðrum skilgreiningarkostum
á frelsi, sem ég geri aftur á móti í i./t./'.-greininni.