Hugur - 01.01.1992, Side 78

76
Kristján Kristjánsson
HUGUR
III
Fyrir utan það að heimspekinám, og þá kannski helst nasasjón af
rökfræði, geri móðurmálskennara betur færa að sinna meginhlutverki
sínu sem málræktendur þá er ég ekki frá því að slíkt nám geti beinlínis
byggt út nokkrum fordómum sem lýtt hafa kennslu þeirra. Þessir
fordómar eru raunar heimspekilegir sjálfir, tíðum einhvers konar
arfleifð frá útdauðum pósitívisma í vísindum. Nefndir fordómar birtast
m.a. í boðorðum um eðli og uppbyggingu heimildaritgerða sem
nemendum eru einatt innprentuð í grunnskólum, og eru að sögn þeirra
oftast runnin undan tungurótum móðurmálskennara. Eg hef kallað þau
„boðorð til að brjóta“ og vísa þar í alþekkt kvæði Rubens Nilssen um
Móse: „boðorð tíu til hann bjó — til að láta oss brjóta". Lygilaust hef
ég eytt ómældum tíma í að kenna nemendum að losa sig úr spenni-
treyju þessara fordóma. Hverjir eru þeir?
Einn er sá að hlutverk heimildaritgerða sé að lýsa skoðunum
annarra; höfundurinn eigi að láta sem minnst á sér og sínum eigin
hugmyndum bera. Trúir þessu boðorði beita margir nemendur
einhvers konar samansópsaðferð við ritgerðasmíð: Efni er viðað að úr
ýmsum áttum og raðað upp, íhugunar- og gagnrýnislítið. Útkoman
verður óbrotin endursögn á hugmyndum annarra, tyllt saman með
beinum eða óbeinum tilvitnunum í þá. En slíkt er naumast ritgerð
heldur útdráttur.
Það sem ég kenni nemendum er þetta: Heimildaritgerð á ekki
einungis að vera vitnisburður um hugmyndir heimildamannanna
heldur einnig um skoðun höfundar sjálfs — þótt ýmis rök annarra séu
skoðuð og síðan samþykkt eða hrakin. Umfram allt ber að veita
heimildum aðhald og trúa engu að óreyndu bara af því að einhver
spekingur hefur haldið því fram. Gagnrýnislaust upplap áður sagðra
orða er að jafnaði hinn versti löstur á hverri ritsmíð. I sinni réttu mynd
ætti boðorðið því að hljóða svo: „Heimildaritgerð á alltaf að vera
sjálfstætt smíðisverk og bera skýrt höfundarmark, ekkert síður þótt
sótt hafi verið að meira eða minna leyti í smiðju annarra um efnivið.“
Nú vildi ég mega bæta því við að besta ráðið til að koma móður-
málskennurum í skilning um þessi sannindi sé að þeir fái vel útilátið í
námi sínu af hinni heimspekilegu gagnrýnishefð er brýnir fyrir okkur
að taka engan stóra sannleik sem gefinn fyrr en að hafa kannað rök
hans og réttmæti. Það ríður á miklu að nemendur, sem temja á rétt